5 ciekawostek o… Juliuszu Joniaku

1. Tworzył kompozycje geometryzujące.

Juliusz Joniak, należący do grona najwybitniejszych kolorystów, w swojej wczesnej twórczości malował obrazy geometryzujące, budowane z syntetycznych, barwnych płaszczyzn zestawianych harmonijnie na powierzchni płócien. Studiował w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, gdzie w latach 1945-1950 uczył się najpierw pod kierunkiem Jerzego Fedkowicza, potem wybrał pracownię Czesława Rzepińskiego, a także grafikę u Konrada Srzednickiego i Ludwika Gardowskiego. W swojej twórczości niemal całkowicie poświęcił się malarstwu, ale lekcja grafiki pozostała widoczna, zwłaszcza we wczesnych pracach. W 1957 roku dzięki uzyskanemu stypendium artysta po raz pierwszy wyjechał do Paryża, gdzie oglądał kubizujące martwe natury Pablo Picassa i George’a Braque’a oraz dekoracyjne kompozycje Henri Matisse’a. To zetknięcie ze współczesną sztuką francuską stało się dla młodego twórcy przeżyciem niezwykle inspirującym. Joniak namalował w tym czasie cykl pejzaży z plenerów w Sandomierzu i Sanoku. Elementy krajobrazu konstruował za pomocą prostych figur geometrycznych i pozornie płaskiej plamy barwnej, której głębię uzyskiwał kolorem. Źródeł syntetyzmu prac z lat 50. i 60. upatrywać należy zarówno w paryskich doświadczeniach artysty, jak też w sprawnym operowaniu warsztatem grafika, z którego wywodzi skrótowość i lapidarność form. Takie konstrukcyjne i kolorystyczne podejście do budowy obrazu pojawi się w kolejnym cyklu „Znaki na niebie” malowanym na przełomie lat 60. i 70. Artysta sprowadził pejzaż do barwnych, syntetycznych form, umieszczając w partii nieba mocno zgeometryzowane symbole – znaki. Kompozycje z tego cyklu oddziałują aurą tajemniczości, niezwykłym nastrojem, a zarazem zachwytem malarza nad naturą przedstawianych zjawisk. Ten interesujący, a tak mało znany okres działalności artystycznej Juliusza Joniaka jest obecnie odkrywany na nowo.

2. Malował niepowtarzalne martwe natury.

Twórczość Juliusza Joniaka wywodzi się bezpośrednio z dziedzictwa malarstwa Cézanne’a, pośrednio zaś z ruchu kapistów i późniejszych kolorystów. I podobnie też jak u kapistów w malarstwie Joniaka dominuje martwa natura, która obok pejzażu stała się głównym tematem płócien artysty. Syntetyczne, lekko geometryzujące martwe natury z wczesnego okresu w dalszych latach uległy stopniowym przemianom. Zanikła wyraźna na początku geometria form, ale wciąż silne pozostało dążenie do ukazania istoty przedmiotu. Prof. Stanisław Rodziński pisał: Sądzę, że Juliusz Joniak ustawia martwą naturę, aby wyzwać ją na pojedynek. W pewnym momencie owoce, przedmioty, kwiaty czy draperia, oglądane w naturze zaczynają na płótnie prowadzić zupełnie autonomiczne życie. Każda z martwych natur Joniaka jest niepowtarzalna w swojej kompozycji, kolorze i klimacie. Pomimo wielokrotnego korzystania z podobnych albo wręcz tych samych rekwizytów artysta za każdym razem tworzył odmienne ich zestawienia. Flaszki z barwionego szkła, białe dzbanki, tkaniny o dekoracyjnych wzorach, owoce na misach, a nawet warzywa, stają się punktem wyjścia do nieustających malarskich poszukiwań. Jak zauważyła prof. Maria Rzepińska …są jeszcze malarze, dla których przedmioty mają swoją egzystencję, a zarazem „różne sposoby istnienia” zależnie od kontekstu, co stanowi niewyczerpalne źródło rozwiązań. Do takich artystów należy Juliusz Joniak, a różnorodność i wynalazczość jego rozstrzygnięć – kompozycyjnych, kolorystycznych, fakturowych, sprawia, że każde płótno staje się całkiem odmiennym zjawiskiem, choć po dłuższym patrzeniu identyfikujemy kilka tych samych, powtarzających się przedmiotów.

3. Interesował się tematyką sportową.

Pierwszym istotnym sukcesem artystycznym Juliusza Joniaka było wyróżnienie otrzymane w 1952 roku w Konkursie Olimpijskim za obraz „Szermierze” (nagrodzona praca znajduje się w zbiorach Muzeum Sportu i Turystyki w Warszawie). Jak zauważył dr Józef Grabski, temat ten jest pretekstem do ukazania prób rozwiązania problemu ruchu na malowanej płaszczyźnie obrazu. Próby uwiecznienia ruchu znajdują odbicie w wielu dziełach w różnych okresach twórczości artysty. Do tematyki sportowej Joniak powrócił na przełomie lat 60. i 70. W 1969 roku wziął udział w ogólnopolskim konkursie na malarstwo ścienne dla hali Akademii Wychowania Fizycznego w Warszawie i otrzymał III nagrodę. W tym czasie zaczął tworzyć dynamiczne kompozycje budowane kolorem, ukazujące różne dyscypliny sportowe. Był więc „Skok (Koszykówka)”, „Sztafeta”, „Przerwa”, „Bieg przez płotki”, „Parcours”. Eksperymentował w poszukiwaniu najlepszych rozwiązań malarskich. I tak w kompozycji „Parcours” zastosował technikę zbliżoną do kolażu. W górnej części obrazu, w partii nieba umieścił pomięty papier naklejony na płótno i zamalowany, który doskonale oddawał aurę pochmurnego dnia. Prace o tematyce sportowej zaprezentował na III Biennale Sportu w Barcelonie w 1971 roku i IV Biennale Sportu w Madrycie w 1973 roku. 

4. Prowadził malarski dialog z dawnymi mistrzami.

Dla Joniaka inspirująca była nie tylko natura, ale też i sztuka. Podczas podróży po Europie odwiedzał słynne zbiory malarstwa, a wybrane dzieła stały się dla artysty pretekstem do własnych działań twórczych. Począwszy od połowy lat 60., gdy reinterpretował prace Rubensa, Joniak zainicjował dialog z dawnymi mistrzami malarstwa i przedstawiał swoje widzenie obrazów. U schyłku lat 70. w muzeum Prado zafascynował się płótnami Francisco Goi. O obrazie „Portret Karola IV z rodziną” pisał: Bogactwo uzyskanych przez tego hiszpańskiego mistrza efektów malarskich, wielość wątków konstruujących ten obraz, mistrzostwo techniki i niezwykła atmosfera całości, są dla mnie wystarczającym powodem i źródłem wzruszeń do rozwijania własnych koncepcji malarskich. Joniak stworzył kilka interpretacji tego obrazu, w tym jeden wieloelementowy, odpowiadający formatowi oryginalnej kompozycji. W kolejnych latach na własny język malarski przełożył dzieła Delacroix (dwie wersje dyptyku „Kobiety algierskie” z 1987 roku), Rembrandta („Straż nocna” z 1991 roku), Velázqueza (trzy wersje „Martwej natury z infantką” utrzymane w odmiennych koncepcjach kolorystycznych, powstałe w 1993 roku), czyniąc to zawsze z zachowaniem pewnego dystansu i w nieco żartobliwym tonie.

Juliusz Joniak (1925-2021), „Karol IV z rodziną wg Goi”, cykl 9 obrazów, 1979 rok, źródło: Rodzinna Galeria Autorska Prof. Juliusza Joniaka

5. Odkrywał krajobrazy Prowansji.

W 1995 roku, po latach pracy w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, prof. Juliusz Joniak przeszedł na emeryturę i poświęcił cały swój czas malarstwu. W tym samym jeszcze roku uczestniczył w VII Festiwalu Sztuk w Magné we Francji, gdzie otrzymał Grand Prix i został honorowym członkiem paryskiej Académie Européenne des Arts. Przez następne ćwierć wieku wyjeżdżał corocznie na plenery malarskie, głównie do Prowansji. Podróżował wraz z żoną, Teresą Wallis-Joniak, również malarką poznaną na krakowskiej uczelni w latach 50. Spędzone razem lata życia i wspólne doświadczenia artystyczne ukształtowały styl ich prac. W ostatnich dekadach Joniak malował często impastami tworząc zestawienia barwne, które oddawały witalność oglądanego świata. Pola lawendowe ciągnące się po horyzont, drzewa oliwne o ciemnych pniach, zacienione place małych francuskich miasteczek z wibrującymi plamami światła, wąskie uliczki zalane słońcem – we wszystkich tych kompozycjach artysta pozostawał wierny swojej filozofii malarskiej uznającej kolor za podstawowy środek budowy obrazu. Jak sam mówił: Ze środków wyrazu w malarstwie na pierwszym miejscu stawiam kolor, ponieważ uważam, że jest najbardziej kompletnym środkiem ekspresji w obrazie. […] Wrażliwość na kolor jest, w moim przekonaniu, szczególną właściwością, rzadkim talentem, darem natury, który dany jest niewielu i z uwagi na to godny jest zauważenia i rozwijania.

Źródła: 

• Maria Rzepińska, Malarstwo Juliusza Joniaka, wstęp do katalogu wystawy, Galeria Piano Nobile, Kraków 1991
• Józef Grabski, Przesączyć kolor światłem a linią podkreślić kształt [w:] Juliusz Joniak, Malarstwo, TPSP Kraków 2017
• Katarzyna Łomnicka, Juliusz Joniak – Kalejdoskop, katalog wystawy, BWA Olkusz 2023