Artysta miał wszystko. Był przy tym opiekuńczym człowiekiem. W jednej chwili stracił to, co napędzało jego egzystencję. Los, tak szczodry, dał mu teraz potężną dozę cierpienia.

Westchnienie odnosi się do Witolda Pruszkowskiego, jednego z tych, którzy, idąc za  przykładem Siemiradzkiego – darczyńcy Pochodni Nerona – ofiarowali także swój obraz, tworząc zaczyn Galerii Sztuki w krakowskich Sukiennicach.

Dar Pruszkowskiego to przejmujące płótno Rusałki. Pod doskonałym warsztatem nie tyle może pulsuje niepokój, ile jakiś ujarzmiony chaos, niosący niekontrolowane, bliskie tragizmu odruchy. Dorodne dziewczyny w przewiewnych strojach dopięły swego; to tańcząc, to wabiąc, to niby nic nie robiąc, same między stawem, łąką a niebem z księżycem w nowiu, popadły w błogie lenistwo, czując pod stopami męską dłoń: dłoń utopionego – tego, którego zwiodły. I widz w Muzeum Narodowym w Krakowie ma do dziś na wysokości swej dłoni tę martwą dłoń.

Witold Pruszkowski (1846–1896), twórca z jednej strony płócien przesyconych baśniowością, z drugiej – wstrząsającej wizji Na zesłanie w Sybir, urodził się w Berszadzie na Podolu, w wygodach domu ojca, adwokata, pełniącego funkcję pełnomocnika Piotra Moszyńskiego (patrioty i filantropa, do którego należał Berszad). Dzieciństwo i wczesną młodość spędzał, kształcąc się, w Odessie i w Kijowie. Wtedy już, sam  nie znający głodu, współczując biednym, szedł tam, gdzie głoszono hasła równości.

Rodzice uchronili chłopca, który, jak większość szlachetnych rówieśników, rwał się w 1863 do powstania; całą rodziną wyjechali do Francji. Niepospolicie utalentowany Witold, uczeń gimnazjum w Dieppe, brał w Paryżu lekcje malarstwa u Tadeusza Goreckiego, zięcia  Mickiewicza. Dwudziestotrzyletni rozpoczął studia w Akademii Sztuk Pięknych w Monachium. Niebawem rysunkami z natury „zadziwił całą Akademię”. Przez całe dziesięciolecie w pracowni profesora Hermanna Anschütza studia Pruszkowskiego będą wisiały jako wzory.

Noszący się z kozacka Polak, Europejczyk, z medalami ukończył sławną Akademię nad Izarą i w 1873 przeniósł się do Krakowa, gdzie w nowym gmachu przy placu swego imienia dyrektor Matejko prowadził majsterszulę, najwyższą klasę kompozycji. Tam Pruszkowski namalował Ofiarowanie korony Piastowi, dużych rozmiarów obraz, którego historyczna tematyka była pretekstem do ekwilibrystycznych popisów z punktem wyjścia: zabawą światłem. W kompozycję, szeroko malowaną (o, to się podobało Matejce!), na grubym płótnie, takim, jakie w swoich obrazach preferował twórca Hołdu pruskiego, śmiało wprowadzał postacie fantastyczne, jak wcześniej Grottger w swoich patriotycznych cyklach tworzonych przeciw przemocy ciemiężców.

Źródła:

• Stosowne hasła w Polskim Słowniku Biograficznym i w Słowniku Artystów Polskich

• Marian Trzebiński, Pamiętnik malarza, Wrocław 1958

• Dür [Jan Dürr-Durski], Ostatnie lata Witolda Pruszkowskiego. „Kurier Literacko-Naukowy”, R. XII: 1935, nr 5, s. I, II. Dodatek „IKC”, nr 34; nr 6, s. II, III

[Część II artykułu „Tragiczny prekursor” -> przeczytaj]