Rzeźbiarze w Zakopanem

Sztuka ludowa, z rzeźbą na czele, zapewne od zamierzchłych czasów towarzyszyła mieszkańcom Podhala, których uważa się – całkiem słusznie – za jedną z najoryginalniejszych i najbardziej wyróżniających się grup etnicznych w Polsce. Wyjątkowy zlepek różnych kultur, wielu obcych wpływów i specyficznego terenu, na jakim przyszło im mieszkać, stworzył społeczeństwo górali podhalańskich, w których cechach, zwyczajach i kulturze materialnej wprost zakochali się pierwsi “turyści” w wieku XIX. Góralowi nie imponował człowiek z nizin, bez względu na to o ile wyższy miał status społeczny, ale człowiekowi z nizin imponował góral. Wraz z całym jego otoczeniem.

Pamiętajmy jednak, że szeroko pojęta twórczość, którą wrzucamy do jednego worka o nazwie “sztuka podhalańska” była w znacznej mierze napędzana i kreowana właśnie przez “turystów” – przyjezdnych z nizin. Podobnie było z rzeźbą, której renesans wiązał się z prężną działalnością zakopiańskiej Szkoły Przemysłu Drzewnego w latach 20. XX wieku pod wodzą Karola Stryjeńskiego – krakowianina wykształconego w Zurychu i Paryżu.

Cofnijmy się jednak do początków. Przez długi czas podhalańska rzeźba ludowa była niemal wyłącznie rzeźbą religijną – zgodnie z ówczesnym zapotrzebowaniem lokalnej społeczności. Anonimowi twórcy rzeźbili świątki do przydrożnych kapliczek – murowanych, zawieszanych na drzewach czy na ścianach góralskich chałup. Drewniane figurki były czasem polichromowane lub ozdabiane szytymi z płótna sukienkami.

Mimo, że niemal wszyscy pierwsi lokalni twórcy popadli w zapomnienie, to zachowały się strzępki informacji i nazwiska kilku z nich – zapewne najbardziej uzdolnionych, tworzących w XIX wieku. Najbardziej znany był Wojciech Kułach Wawrzyńcok z Gliczarowa (1812-1897) oraz jego brat Piotr. Wojciech z Gliczarowa był samoukiem – rysownikiem i rzeźbiarzem, w młodości osiągnął spory sukces, wygrywając konkurs na pomnik arcyksięcia Franciszka Karola, do którego stanęło wielu zawodowych rzeźbiarzy. Jest twórcą ołtarzy w kościołach w Zakopanem i Białce Tatrzańskiej, także nieistniejącego już kościoła w Poroninie oraz wielu figur drewnianych i kamiennych, rozrzuconych po podhalańskich wsiach. Z jego postacią wiąże się osobliwa historia – będąc już uznanym twórcą, postanowił wybrać się pieszo (!) do Rzymu, by obejrzeć rzeźby Berniniego. Wyprawa okazała się niezwykle owocna – powstało wiele znakomitych szkiców barokowych figur i ołtarzy oraz swoiste rozmiłowanie w baroku, które nasz podhalański rzeźbiarz stosował w późniejszych pracach.

Jego brat, Piotr z Bańskiej (zmarły na początku XX wieku), był równie utalentowany – zajmował się rzeźbą w drewnie i kamieniu, zasłynął też jako lokalny wynalazca i konstruktor. Spośród innych nazwisk ludowych rzeźbiarzy, o których zachowały się jakiekolwiek wzmianki, można wymienić: Jana Klusia z Olczy, Kuby Blaszyńskiego i Macieja Blaszaka z Chochołowa, Michała Ligęzy i Andrzeja Czesacza z Waksmundu. 

W roku 1876 w Zakopanem powstała instytucja, która miała wykształcić profesjonalnych artystów-rzeźbiarzy. Śledząc dzieje rzeźby zakopiańskiej przekonamy się, że to przedsięwzięcie okazało się strzałem w dziesiątkę – bez Szkoły Przemysłu Drzewnego, która wykształciła zdolnych artystów i wykreowała rozpoznawalny styl, sztuka rzeźbiarska pod Tatrami byłaby o wiele uboższa.

Pomysł na uczelnię narodził się na wzór podobnych szkół z krajów alpejskich. Pierwszą informację o tym projekcie możemy odnaleźć w pismach ks. Eugeniusza Arnolda Janoty. Zawszem przypuszczał, (…) że górale tutejsi, obdarowani bystrym umysłem i życia fantazją, powinni z drzewa wyrabiać rzeczy, jak to często spotkać można u plemion góralskich Szwajcarii, Tyrolu i Szwarcwaldu. Przy małym zatrudnieniu w polu (…) jakżeby użytecznie ten czas mogli zapełnić rzeźbieniem różnych drobnostek, szczególniej chłopaki, co to lubią bawić się nożykiem (Eugeniusz Arnold Janota, Wycieczka w Tatry, „Czas” 1863). Tak więc animator rodzimej turystyki wzywał zakopiańskich górali do tworzenia… pamiątek dla przyjezdnych z nizin. Pamiątek z Tatr w stylu tyrolskim. Idea z początku może mało romantyczna, jednak jak się miało okazać później – możliwości absolwentów szkoły znacznie wykroczyły ponad masową produkcję tanich pamiątek.

Początkowo instytucja była po prostu szkoła snycerską, założoną z inicjatywy Towarzystwa Tatrzańskiego, a jej pierwszym nauczycielem został – zarekomendowany przez miejscowego proboszcza – snycerz, rodowity góral, Maciej Marduła, którego wysłano uprzednio na półroczne szkolenie do Franciszka Wyspiańskiego z Krakowa. W 1891 roku, po zezwoleniu na utworzenie państwowej szkoły snycerskiej, przemianowano ją na Szkołę Przemysłu Drzewnego. Pierwszym dyrektorem został Czech – Franciszek Neužil (1845-1889) – za jego czasów uczniowie zajmowali się przede wszystkim kopiowaniem obcych wzorów: rycin, ornamentów, modeli gipsowych i drewnianych, zgodnie z programem narzuconym z Wiednia. Program miał lansować “galicyjski styl narodowy” – zlepek rzemiosł i sztuk górali zamieszkujących tereny wcielone do monarchii austro-węgierskiej. Uczniowie niewątpliwie mieli możliwość, by udoskonalić swój warsztat, dzięki wysokiemu poziomowi nauczania. Jednak sprawnie działająca szkoła pod wodzą Neužila całkowicie straciła jakikolwiek związek z tradycjami podhalańskimi. A nie o to przecież chodziło.

Kolejny dyrektor -Węgier Edgar Kováts (1849-1912) – także się nie popisał, powielając znów wzorce alpejsko-tyrolskie. Obaj dyrektorzy zostali ostro skrytykowani przez Stanisława Witkiewicza (1851-1915), który przybył w tym czasie do Zakopanego. Witkiewicz, wraz z Kazimierzem Przerwą-Tetmajerem i Karolem Stryjeńskim, należał do grona twórców nazywanych przez Karola Szymanowskiego pogotowiem ratunkowym kultury góralskiej. Zainicjował walkę o tożsamość polskiej plastyki i budownictwa, opartych na pradawnej, “szczepowej” tradycji rodzimej twórczości, zwłaszcza góralszczyzny, którą poddawał “homeryckiej heroizacji” i pragnął podnieść do rangi sztuki ogólnonarodowej. Jego idee wyrosły z koncepcji kulturowych mówiących o (…) korzystaniu z regionalnych darów ziemi oraz zbieraniu i przywracaniu do życia plemiennych, prasłowiańsko-polskich motywów zachowanych w podkarpackiej enklawie etnicznej. I tak, krok po kroku, wybitny i wszechstronny artysta, “człowiek z nizin”, stworzył powszechnie dziś znaną koncepcję “stylu zakopiańskiego”.

Projekty rzeźb ucznia Szkoły Przemysłu Drzewnego z klasy Wojciecha Brzegi, 1925 rok, źródło: Desa Unicum

Szkoła Przemysłu Drzewnego – zakopiańskie centrum sztuki nowoczesnej pod wodzą Stryjeńskiego – została szybko doceniona przez ogólnopolskie środowisko artystyczne. W latach 20. odbyło się wiele wystaw prac uczniów, łączonych z ekspozycją artystów o ugruntowanej już pozycji. Wystawy cieszyły się niezmiennym powodzeniem. Największym jednak sukcesem był udział na Międzynarodowej Wystawie Sztuk Dekoracyjnych w Paryżu w 1925 roku, gdzie posypał się deszcz nagród dla zakopiańskiej szkoły – za prace uczniów oraz za nowatorską metodę nauczania.

Karol Stryjeński – jako przyjaciel i wielbiciel formistów – kierował swoich uczniów w stronę budowania bryły “od wewnątrz” i zamykania jej w formistyczno-prymitywizującym kształcie o wyrazistych konturach. Kubizujące, ostro cięte formy, podkreślające ruch zdominowały rzeźbę zakopiańską na wiele lat i jak to zwykle bywa, świeże i nowatorskie formy przerodziły się w pewnym momencie w powtarzalną manierę.

Spośród uczniów, absolwentów i pedagogów, których losy były związane ze Szkołą od jej początków aż do II wojny warto przybliżyć sylwetki kilku z nich.

Wojciech Brzega (1872-1941) uczył się w SPD w klasie rzeźby ornamentalnej, studia kontynuował w Krakowie, Monachium i Paryżu. W 1901 roku wrócił do Zakopanego i aktywnie włączył się w działalność lokalnego środowiska artystycznego. Należał do grona najbliższych współpracowników Stanisława Witkiewicza i jest uważany za współtwórcę stylu zakopiańskiego. Tworzył elementy wyposażenia wnętrz (meblarstwo stało się jego główną specjalizacją), dekoracje kościołów oraz rzeźby – głównie portrety – o charakterystycznym wyrazie skupienia, pewnego zmartwienia i melancholijnym nastroju, utrzymane w konwencji bliskiej realizmowi. Poza tym organizował życie kulturalne Zakopanego oraz zajmował się pisarstwem – jest autorem wielu opowiadań, wspomnień i sztuk teatralnych. W latach 20. był nauczycielem rzeźby figuralnej w swojej macierzystej szkole.

Nieco młodszy od niego Roman Olszowski (1890-1957) uczył się w SPD u Stanisława Barabasza, Władysława Skoczylasa i Stanisława Wójcika, a potem w Wiedniu i u Konstantego Laszczki w Krakowie. Był niezwykle zaangażowanym i zasłużonym pedagogiem, który najdłużej wykładał w zakopiańskiej uczelni – od 1919 do 1922 roku nauczał “przemysłu domowego”, a później, aż do śmierci, prowadził kurs rzeźby (poza okresem okupacji, który spędził w Żywcu). Sam stworzył niewiele prac, natomiast w pewien sposób spełniał się artystycznie poprzez twórczość własnych uczniów, twierdził, że: w każdym z jego uczniów tkwi uwięziona jego własna energia. Podopieczni Olszowskiego kierowali się w stronę lekkich przekształceń formistycznych, stylistyki Rytmu bądź postkubistycznego ekspresjonizmu (…) Metody Olszowskiego pogodziły różne tendencje, a najwyraźniej objawiły się w splocie “czystej” formy z pewną manierą dekoracyjną.

Zamoyski był obdarzony niezwykle silną osobowością, był artystą wszechstronnym, pewnym siebie o niezwykłej energii twórczej. Współczesny mu krytyk pisał: Ni materiał, w którym pracuje, ni konieczność techniki nie są mu szrankami w pochodzie twórczym. Drwi sobie z wszelkich utrudnień; on nad nie mocniejszy (…) Jego niezwykłe poczucie bryły ujęte w fantazję tak lotną, strzelającą wzwyż, hen, ponad najfantastyczniejsze ludzkie umysły, unosi rzeźbę gdzieś w strefy ponadzmysłowe, dalekie od realizmu i ciężkiej materii.

Był także wysportowany – z powodzeniem jeździł konno i na rowerze, biegał, pływał i żeglował. Jako uznany sportsmen brał udział w licznych zawodach. Natomiast jego największym ekscesem sportowym był rajd kolarski na trasie Paryż – Zakopane, o długości 2928 km. Rzeźbiarz wyruszył 7 sierpnia 1925 roku, miał na przejazd 21 dni. Takie były ustalenia zakładu – jak podawano w prasie – o furę pieniędzy z argentyńskim multimilionerem. Trasę przez Francję, Szwajcarię, Austrię i Czechosłowację Zamoyski pokonał etapami po około 130 km dziennie. Podobno zdarzało mu się prześcigać jadące równolegle pociągi. Jego ambitne plany na przyszłość, związane między innymi z wyprawą w Himalaje, przekreślił nieszczęśliwy wypadek samochodowy, który skończył się bardzo poważnym uszkodzeniem nogi. W późniejszych latach mieszkał w różnych miejscach na świecie – przede wszystkim w Brazylii i we Francji, i przy okazji ożenił się jeszcze trzykrotnie.

Jednym z uczniów Kenara – a potem także jego przyjacielem i współpracownikiem – był Antoni Rząsa (1919-1980). Pochodził z podkarpacia i w wieku 19 lat (kiedy inni już kończyli szkołę) został wysłany na stypendium do SPD. Naukę przerwał wybuch II wojny światowej, po latach okupacji Rząsa wrócił do zakopiańskiej szkoły, którą ukończył w wieku 33 (!) lat. I od razu został tam jako nauczyciel. Rząsa był wyjątkowym artystą – myślicielem, człowiekiem wrażliwym na ludzką niedolę, którą potrafił, jak nikt inny, utrwalić w drewnie. O swojej sztuce mówił: Staram się zamknąć w rzeźbie różne stany psychiczne człowieka – pogodę, poświęcenie, miłość, dobroć, mądrość, cierpienie, rozpacz, przerażenie. Niekiedy moje postacie wyrażają milczące pytanie kim jest człowiek i jaki jest cel jego przemijania. Znaczną część swojej twórczości poświęcił tematyce chrystologicznej – głównie pasyjnej, chociaż sam nie identyfikował się z żadnym wyznaniem religijnym, będąc jednocześnie osobą głęboko wierzącą w potężny świat ducha, a swoją religię traktował jako tylko swoją duchową potrzebę. Surowe, ostre, ekspresyjne i zdecydowanie nieortodoksyjne wizerunki Chrystusów i Madonn niekiedy raziły religijnych i przywiązanych do tradycji odbiorców na Podhalu. Dziś jednak uważany jest za jednego z ważniejszych i najbardziej rozpoznawalnych rzeźbiarzy powojennych, a zbiór jego prac możemy obejrzeć między innymi w autorskiej Galerii w Zakopanem.

Rzeźbę zakopiańską tworzyli więc i miejscowi górale, i przyjezdni z nizin, samoucy i absolwenci miejscowej szkoły oraz tacy, którzy uczyli się w Akademiach w całej Europie. Każdy z artystów i nauczycieli wniósł coś nowego, mniej lub bardziej wybijając się przed szereg, dzięki czemu rzeźba pod Tatrami ma tak wiele twarzy.

Źródła:

• A. Melbechowska-Luty, Posągi i ludzie. Rzeźba polska dwudziestolecia międzywojennego, Warszawa 2005
• T. Jabłońska, Sztuki piękne pod Tatrami, Zakopane 2016
• Zakopane w czasach Rafała Malczewskiego, pod Red. D. Folgi Januszewskiej i T. Jabłońskiej, Olszanica 2006
• P. Policht, Jak wymyślano podhalańską ludowość, culture.pl
• M. Wesołowska, Plastyka ludowa, etnozagroda.pl
• Zakopiańska Szkoła Przemysłu Drzewnego, desa.pl
• Muzeumtatrzanskie.pl
• Biogramy artystów na culture.pl
• Artykuł n.t. Augusta Zamoyskiego dzieje.pl