W 1886 roku nakładem krakowskiego wydawnictwa Kutrzeby&Murczyńskiego ukazał się album „Klejnoty miasta Krakowa: dwadzieścia cztery widoków w chromolitografiach podług oryginalnych akwarel Juliusza Kossaka i Stanisława Tondosa”, z opisami pióra Władysława Łuszczkiewicza i wstępem Mariana Sokołowskiego. Do pracy przy cyklu widoków miejskich przystąpili wspólnie dwaj wybitni artyści: Juliusz Kossak, niekwestionowany mistrz akwareli i malarz koni oraz Stanisław Tondos, krakowski „dokumentalista”.

Juliusz Kossak (1824-1899) uczył się początkowo rysunku w lwowskiej pracowni Jana Maszkowskiego, korzystał ze wskazówek malarskich Piotra Michałowskiego, a podczas lat spędzonych w Paryżu poznał malarstwo Horacego Verneta, które wywarło wpływ na jego twórczość. Przebywając w Warszawie w latach 60. współpracował jako ilustrator z ówczesnymi czasopismami, był kierownikiem artystycznym „Tygodnika Ilustrowanego”. Rok 1869 spędził w Monachium, gdzie studiował w pracowni batalisty Franza Adama, pozostając w bliskich kontaktach z Józefem Brandtem oraz skupioną wokół niego polską kolonią artystyczną. Po powrocie do kraju osiadł w Krakowie w willi Wygoda, zwanej później Kossakówką. Malował głównie sceny batalistyczne i rodzajowe, a najważniejszym motywem jego kompozycji był koń ukazywany zawsze z dużym znawstwem. Obok malarstwa nadal zajmował się rysunkiem i wykonywał ilustracje, między innymi do „Trylogii” Henryka Sienkiewicza i dzieł Adama Mickiewicza.

Stanisław Tondos (1854-1917) był natomiast przede wszystkim malarzem wedut. W latach 1869-75 studiował w Szkole Sztuk Pięknych pod kierunkiem Władysława Łuszczkiewicza i Jana Matejki, naukę kontynuował w Wiedniu i Monachium. Jako uznany rysownik oraz ilustrator pełnił funkcję kierownika artystycznego dwutygodnika literacko-artystycznego „Świat”, który ukazywał się w Krakowie w latach 1888-1895. Przy tworzeniu akwarel z widokami miejskimi współpracował z malarzami z rodu Kossaków, najpierw z Juliuszem, a w dalszych latach także z Wojciechem, z którym w 1917 roku wykonał cykl kompozycji „Wawel przeszłości skarbnica, siedziba Piastów i Jagiellonów”. Obrazy Tondosa były popularyzowane na kartach pocztowych wydawanych przez krakowski Salon Malarzy Polskich. Artysta malował najczęściej weduty miejskie, w tym widoki Krakowa, posługując się przede wszystkim akwarelą. Wiele prac Tondosa ma obecnie charakter dokumentacyjny, przedstawia bowiem nieistniejące już budynki bądź całe zespoły architektoniczne.

W połowie lat 80. Juliusz Kossak i Stanisław Tondos na potrzeby albumu „Klejnoty miasta Krakowa” opracowali cykl akwarel ukazujących najcenniejsze zabytki architektury.  Tondos zasłynął już jako autor wykonywanych z dużą biegłością akwarelowych widoków miasta. Nie radząc sobie zbyt dobrze z przedstawianiem postaci współpracował często z malarzami, którzy wykonywali sztafaż. W tym przypadku nawiązał współpracę z samym Juliuszem Kossakiem. Chcąc zasilić chronicznie szczupłą kasę, Juliusz brał się za wszelkie możliwe prace, a ilustratorstwo należało do takich, które zapewniały szybką zapłatę, poza tym była to zawsze ulubiona przez artystę dziedzina – pisał Kazimierz Olszański. Zgodnie z podziałem ról Tondos malował jedynie architekturę, zaś Kossak ożywiał widoki scenami rodzajowymi, zapełniając ulice i place spacerującymi przechodniami, przekupkami z koszami towarów, przejeżdżającymi zaprzęgami konnymi, tworząc barwną panoramę życia miasta. Artyści wspólnie sygnowali swoje dzieła przy użyciu monogramów JK i ST, przy czym monogram wiązany Stanisława Tondosa umieszczany był pomiędzy monogramem Juliusza Kossaka. Na podstawie akwareli opracowane zostały chromolitografie zamieszczone w albumie. Chromolitografia, czyli litografia barwna, była techniką graficzną stosunkowo młodą, wynalezioną w 1837 roku. Do wykonania wielobarwnej litografii wykorzystywano kilka płyt litograficznych, gdyż każdy kolor na odbitce uzyskiwany był z oddzielnej matrycy. W technice tej wykonywano ilustracje i plakaty; przyczyniła się też do rozpowszechnienia dzieł sztuki, gdyż wysoka jakość odbitek pozwalała w pełni zachować walory oryginału.

Dwadzieścia cztery widoki wykonane wspólnie przez Juliusza Kossaka i Stanisława Tondosa przedstawiały architekturę Krakowa, zarówno tę dawną, zabytkową, jak i powstałą w czasach współczesnych artystom. W ramach cyklu artyści stworzyli następujące prace: Kościół Panny Maryi; Wieża byłego Ratusza miejskiego; Kościół św. Trójcy z klasztorem OO. Dominikanów; Kościół św. Marka Ewangelisty; Reszty dawnych murów miasta; Muzeum Książąt Czartoryskich; Wejście do kościoła św. Barbary; Sukiennice; Dziedziniec Biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego; Nowe Collegium Uniwersytetu Jagiellońskiego; Gmach Szkoły Sztuk Pięknych; Rondel i Brama Floriańska; Kościół św. Floriana na Kleparzu; Kościół Bożego Ciała z klasztorem Kanoników Laterańskich na Kazimierzu; Kościół OO. Kapucynów; Kościół Nawiedzenia Najśw. Maryi Panny OO. Karmelitów na Piasku; Kościół śś. Piotra i Pawła; Dawne mieszkanie królewskie na Wawelu; Widok Zamku Królewskiego [i targ na konie]; Widok kościoła katedralnego; Kościół św. Katarzyny i Małgorzaty z klasztorem OO. Augustianów na Kazimierzu; Kościół św. Michała OO. Paulinów na Skałce; Kościół św. Augustyna z klasztorem Norbertanek na Zwierzyńcu; Widok ogólny Krakowa zza Wisły. Cztery kompozycje z całego cyklu: Rondel i Brama Floriańska, Kościół śś. Piotra i Pawła, Kościół św. Floriana na Kleparzu oraz Widok Zamku na Wawelu i targ na konie zostały reprodukowane w albumie Kazimierza Olszańskiego „Juliusz Kossak”.

Album „Klejnoty miasta Krakowa” wydano w 1886 roku nakładem cieszącego się dużą renomą krakowskiego wydawnictwa Jana Kutrzeby i Józefa Murczyńskiego. Od 1872 roku Jan Kutrzeba prowadził introligatornię mieszczącą się w Kamienicy Szarej w Rynku Głównym. Dzięki stałym zleceniom z Muzeum Przemysłowo-Technicznego i Biblioteki Instytutu Technicznego na oprawę książek, Kutrzeba mógł rozwijać przedsiębiorstwo zatrudniając zespół introligatorów i inwestując w nowoczesne maszyny. Szybko zyskał uznanie, a z usług jego zakładu korzystały banki, biblioteki, muzea i księgarnie. Władysław Łuszczkiewicz w „Ilustrowanym przewodniku po Krakowie i jego okolicach” z 1875 roku pisał: Warsztat zaopatrzony w maszyny, stemple i pisma najnowszego kroju; oprócz opraw książek wykonywa rozmaite galanteryjne roboty. Już w 1874 roku Jan Kutrzeba wraz z Józefem Murczyńskim założyli przy ulicy Grodzkiej skład materiałów papierniczych i przyborów szkolnych, który w 1877 roku przeniesiony został do kamienicy na rogu Rynku Głównego i ulicy Brackiej. Sklep był znany w całym Krakowie i posiadał bogaty wybór reprodukcji grafik zagranicznych i polskich  mistrzów, litografie zakładów krakowskich Aureliusza Prószyńskiego i Marcina Salba, książki handlowe i religijne, artykuły dewocyjne, a także sztukaterię sufitową, obicia ścienne, tapety francuskie i angielskie, papierowe dekoracje, żaluzje do okien, ceraty na stoły, meble i podłogi, obrazy olejne o treści patriotycznej i z widokami Krakowa,  sztychy, rzeźby artystyczne, ramy i listwy rzeźbione, albumy, fotografie, farby, pędzle i płótna. W latach 80. Kutrzeba i Murczyński sprzedali introligatornię, poświęcając się wyłącznie księgarstwu i działalności wydawniczej. Do najbardziej znanych publikacji, które ukazały się nakładem wydawnictwa należy album „Klejnoty miasta Krakowa”. Druk wykonano w krakowskiej Drukarni Związkowej założonej w 1876 roku i mieszczącej się pierwotnie w kamienicy na rogu Małego Rynku i ulicy Siennej (od 1906 roku przy ulicy Mikołajskiej 13). Komplet chromolitografii posiada w swoich zbiorach Muzeum Krakowa. Na rynku antykwarycznym pojawiają się poszczególne plansze zamieszczone w albumie, które ze względu na walory artystyczne cieszą się niezmiennie dużym zainteresowaniem ze strony nabywców.

Źródła:

• Klejnoty miasta Krakowa. Dwadzieścia cztery widoków w chromolitografiach podług oryginalnych akwarel Juliusza Kossaka i Stanisława Tondosa. Z tekstem historycznym prof. Wład. Łuszczkiewicza Dyrektora Muzeum Narodowego oraz z przedmową dr Maryana Sokołowskiego Profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego, Nakład i własność Kutrzeby&Marczyńskiego, Kraków 1886-1887
• Przewodnik po Krakowie, pod red. Józefa Rostafińskiego, Kraków 1891
• Kazimierz Olszański, Juliusz Kossak, Ossolineum 1988
• Piotr Biliński, Środowisko rodzinne i naukowe Stanisława Kutrzeby, Kwartalnik Historii Nauki i Techniki, 2010