Teka Melpomeny

W 1895 roku przybyły ze Lwowa Jan Apolinary Michalik otwiera w Krakowie przy ulicy Floriańskiej 45 Cukiernię, zwaną początkowo Lwowską. Nie przypuszcza nawet, że miejsce to stanie się z czasem legendą Młodej Polski. Bliskość Akademii Sztuk Pięknych i nowo wybudowanego Teatru Miejskiego sprawia, że lokal Michalika staje się miejscem spotkań artystów, literatów, dziennikarzy i całej krakowskiej cyganerii. Reorganizacja Szkoły Sztuk Pięknych sprowadza wraz z młodymi profesorami, a starymi „paryżanami”, powietrze Francji. Mroczne pracownie, gdzie walały się bezużyteczne już po śmierci Matejki szyszaki, miecze i kolczugi, zmieniają się pod wpływem nowych prądów impresjonizmu w królestwo słońca, światła, koloru, pejzażu. Nowy dyrektor teatru, Tadeusz Pawlikowski, szeroko otwiera scenę krakowską dla młodych, a zarazem otwiera ją dla najgłośniejszych nazwisk zagranicy; co tydzień dostarcza nowego wstrząsu i nowego tematu do nie kończących się dyskusji. […] Młody teatr, młode malarstwo, młoda literatura i cała masa łazików, grzejących się zawsze przy ogniu obozowisk artystycznych, wszystko to stworzyło jedną wielką gromadę. I ta sama gromada, która gdzieś w wielkiej stolicy gnieździłaby się na uboczu, nie wpływając na bieg życia, tu, w małym i cichym Krakowie, wystarczyła, aby przeobrazić charakter miasta, aby je wypełnić sobą. Co najmniej zaś wypełniła kawiarnie, pisał Tadeusz Boy-Żeleński.

Życie towarzyskie i artystyczne Krakowa przełomu wieków XIX i XX rozwijało się intensywnie, koncentrując się zarówno w salonach, jak i przy stolikach modnych kawiarni. W Cukierni Lwowskiej Michalika gromadziła się co wieczór „malarnia”, młodzi artyści z pobliskiej Akademii. To tam w gorących dyskusjach zrodził się pomysł opracowania karykatur aktorek i aktorów grających w sztukach teatralnych wystawianych na deskach Teatru Miejskiego w Krakowie (od 1909 roku noszącego imię Juliusza Słowackiego). Nad realizacją projektu czuwał Stanisław Szreniawa-Rzecki, malarz, grafik, rzeźbiarz i scenograf, studiujący wówczas w krakowskiej Akademii. „Tekę Melpomeny” wydano w 1904 roku w Zakładach Litograficznych Pruszyńskiego. W skład „Teki” weszło 38 autolitografii opracowanych przez wybitnych artystów okresu Młodej Polski. Najwięcej grafik wykonał Karol Frycz, w tym tak znane prace, jak „Król w podziemiach” ze sztuki Jerzego Żuławskiego „Eros i Psyche” czy Helena Sulima jako Rachel w sztuce Wyspiańskiego „Wesele”. Ponadto w „Tece” znalazły się litografie Witolda Wojtkiewicza, Stanisława Kuczborskiego, Stanisława Szreniawy-Rzeckiego, Antoniego Procajłowicza, Kazimierza Sichulskiego i Włodzimierza Bystrzyckiego. W krzywym zwierciadle karykatury i żartu, w biegłym rysunku i w płasko rozlanych plamach barwnych i czerni, czasem na rozgwieżdżonym prószeniem farb tle – obserwujemy głowy i postacie aktorek, aktorów oraz sceny zbiorowe, łącznie z zaklętym tańcem przez Chochoła.

Kompleksowy wystrój sal Jamy Michalika opracował Karol Frycz, który wykonał projekty zarówno mebli, jak też witraży, lamp i kominka. Frycz zasłynął jako artysta działający w wielu dziedzinach sztuki, był znany jako malarz, rysownik, grafik, projektant wnętrz, scenograf, a także reżyser teatralny. Początkowo studiował architekturę na Politechnice w Monachium. W latach 1898-1902 kształcił się w Krakowie, gdzie studiował malarstwo w Akademii Sztuk Pięknych i historię sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim. Naukę kontynuował w Kunstgewerbeschule w Wiedniu, następnie w Londynie i w Académie Julian w Paryżu. Dzięki studiom zagranicznym zapoznał się z aktualnymi nurtami artystycznymi i z różnymi odmianami secesji. Po studiach powrócił do Krakowa, gdzie wykorzystując zdobytą wiedzę i doświadczenie projektował między innymi wyposażenie wnętrz kawiarnianych. W 1913 roku przeniósł się do Warszawy i podjął pracę naczelnego scenografa Teatru Polskiego. W latach 1919-1920 przebywał w Japonii jako radca kulturalny poselstwa polskiego w Tokio. W 1924 roku ponownie zamieszkał w Krakowie, był profesorem krakowskiej Akademii oraz scenografem w Teatrze im. Juliusza Słowackiego. Należał do Towarzystwa Polska Sztuka Stosowana oraz Towarzystwa Artystów Polskich Sztuka. Był współtwórcą kabaretu „Zielony Balonik” działającego w Jamie Michalika, której wystrój również zaprojektował, oraz autorem litografii, w tym wielu litografii barwnych wchodzących w skład „Teki Melpomeny”.

Twórcy biorący udział w opracowaniu „Teki Melpomeny” wywodzili się z krakowskiego środowiska artystycznego, studiowali razem w Akademii Sztuk Pięknych. Obok malarstwa i grafiki zajmowali się także tworzeniem popularnych w tym czasie karykatur. Na przełomie XIX i XX stulecia nastąpił szybki rozwój rynku prasy o charakterze satyrycznym. W Krakowie w latach 1902-1905 ukazywał się dwutygodnik „Liberum Veto” wzorowany na niemieckim piśmie satyrycznym „Simplicissimus”. „Liberum Veto” wyróżniało się starannie opracowaną szatą graficzną, nowoczesnymi formami karykatury, satyry politycznej i parodii literackiej. Było pod tym względem prekursorskie wobec działań kabaretu „Zielony Balonik”. Styl karykatur zamieszczanych na łamach pisma bliski był powstającym w 1904 roku przedstawieniom postaci na planszach „Teki Melpomeny”. Nie trudno tu zresztą o analogie, skoro twórcami karykatur dla „Liberum Veto” i litografii tworzących „Tekę Melpomeny” byli w większości ci sami artyści: Karol Frycz, Kazimierz Sichulski, Witold Wojtkiewicz,  Antoni Procajłowicz, Stanisław Rzecki. Życie teatralne Krakowa znajdowało się wówczas w pełnym rozkwicie, nie dziwi więc zainteresowanie, jakie wzbudziły prace zawarte w „Tece”. Ujęcia karykaturalne, a zwłaszcza ich trafność były szeroko komentowane, tym bardziej, że dotyczyły powszechnie znanych aktorek i aktorów. W przypadku pracy Kazimierza Sichulskiego doszło nawet do sytuacji, że urażeni aktorzy wycofali i zniszczyli znaczną część odbitek.

          Dzisiaj kompletna „Teka Melpomeny” pojawia się w sprzedaży niezwykle rzadko, natomiast pojedyncze grafiki nadal bywają dostępne na rynku antykwarycznym.

Źródła:

• Tadeusz (Boy) Żeleński, Reflektorem w mrok, Warszawa 1985
• Maria Grońska, Grafika w książce, tece i albumie, Wydawnictwo Ossolineum 1994
• Krzysztof Jakubowski, Kawa i ciastko o każdej porze. Historia krakowskich kawiarni i cukierni, Wydawnictwo Agora 2012
• Katarzyna Łomnicka, Zofia Weiss, Józef Sperling-kreator i przedsiębiorca, Kraków 2020