Malarz realista jest bez modela jak ryba bez wody. Wacław Koniuszko (1854–1900), sam znakomity, ale sponiewierany chorobą artysta, pozował sławnemu koledze. Swojej głowy, ramion i ręki zasłaniającej twarz użyczył postaci smutnego królewskiego błazna na obrazie powstającym pod pędzlem Leona Wyczółkowskiego. Ta wyrazista kompozycja, będąca uwspółcześnioną wersją Stańczyka Matejki, z aluzją do konserwatywnego obozu Stańczyków, została namalowana w roku 1898, kiedy kolega i rówieśnik Wyczółkowskiego, Wacław Koniuszko, na dwa lata przed przedwczesną śmiercią próbował podnieść się z upadku spowodowanego nieuleczalną chorobą. On – który kiedyś jak mało który twórca opanował technikę malarską, zaczynał się uczyć od kolegi sztuki rysunku i zgłębiał tajniki sztuk pięknych od nowa.

Zacznę, jak trzeba. Wacław Koniuszko, syn krawca z Krakowa, był niewątpliwie artystą z powołania, studiował bowiem malarstwo od dwunastego roku życia! W Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie rysował, malował i uczył się „składać obraz w kupę”, czyli konstruować i komponować, przez całe dziewięć lat. W trakcie studiów był stypendystą i przez końcowe dwa lata odbywał wyższą szkołę jazdy, czyli wykonywał duże rozbudowane kompozycje figuralne pod okiem samego Jana Matejki. Po piętnastu latach studiów, kiedy już umiał bardzo dużo, wystawiał i sprzedawał swoje obrazy, wyjechał do Monachium, żeby się doskonalić w tamtejszej Akademii. Z dwoma srebrnymi medalami wrócił do Krakowa jako trzydziestoletni twórca wielu doskonałych obrazów o tematyce obyczajowej. Rozgłos miał, sława już podchodziła. Pierwszy poważny atak choroby zniweczył wszystkie plany. Krzepki, rudobrody dobry człowiek, malarz o dłoniach pozostawiających na płótnie cymelia światłocienia, tknięty paraliżem, częściowo utracił władzę w kończynach. To nie wszystko. Z trudem wychodził z demencji.

Za jakie płótna był wcześniej honorowany? Choćby za niewielką kompozycję Czytanie „Czasu”, zwaną wymiennie Szewskim poniedziałkiem w warsztacie, (w Monachium, gdzie zamówiono u artysty zmniejszoną replikę, obraz figurował jako Blaumontag). Uważam ten obraz za najwybitniejsze dzieło artysty. Szewski poniedziałek, znany dawniej jako dzień, w którym rzemieślnik nie pracował, tylko sumiennie leczył kaca, został przez artystę przedstawiony z ogromną siłą sugestii. Niby nic, majster zanurzył się w zawsze interesującej lekturze konserwatywnego dziennika, chroniąc się od rzeczywistości rozłożystą płachtą papieru, jak parasolem od deszczu, ma na podorędziu butelkę piwa, a na posługi ucznia, a może już czeladnika, zwinnego chłopca, który oczywiście coś wcina. Obraz malowany jest nowocześnie; żywe światła na twarzach, dłoniach, w oczach przedstawionych postaci, zostało nałożone dynamicznie, z pozoru nerwowo, a jednak celnie, metodą impastu, tu i tam szpachlą.

Lampki z okrągłymi kloszami i światło wpadające z góry przez okienko sutereny to stały motyw w piwniczno-rzemieślniczych płótnach Wacława Koniuszki, takich jak choćby o rok późniejszy od omawianego obraz U szewca (1882). W tych małych arcydziełach odnajdziemy w tle finezyjne, a przecież malowane z rozmachem, martwe natury, będące z jednej strony kompozycjami samymi w sobie, z drugiej – świadectwem, dziś historycznym, wyposażenia dziewiętnastowiecznych warsztatów rzemieślniczych. Widać je także w bliskim karykatury, a i z elementami krytyki społecznej, obrazie Koniuszki Do terminu,, przedstawiającym z kolei majstra krawieckiego, który szeroko gestykulując zawyrokuje, czy przyjmie na terminatora niedorostka przyprowadzonego przez wiecznie stroskaną matkę.

Mimo konwencjonalnej tematyki sugestywność tego obrazu sprawiła, że był on szeroko reprodukowany także w prasie metodą drzeworytu sztorcowego.

Tak potężny dorobek twórczy (o portretach wspomnę w części II) – i nagle malarz, który przez dziewiętnaście lat, czyli przez dwie trzecie dotychczasowego życia, doskonalił w Akademiach swój warsztat, doprowadzając go do perfekcji… wszystkiego, co się nauczył, zapomniał!

Źródła:

• Litwos [Henryk Sienkiewicz] Blaumontag. Wystawa p. Krywulta, Koniuszko, w: Henryk Sienkiewicz, Pisma, tom 46, Lwów 1937.
• Leon Wyczółkowski. Listy i wspomnienia, oprac. M. Twarowska, Wrocław 1960.
• Tadeusz Dobrowolski, Nowoczesne malarstwo polskie, tom 1, Wrocław 1957.
• Hasła w Słowniku Artystów Polskich i w Polskim Słowniku Biograficznym.

[Część II artykułu „Powrót Wacława Koniuszki” -> przeczytaj]