Jan Chełmiński był malarzem związanym ze środowiskiem monachijskim, którego twórczość znana i ceniona była zarówno w Europie, jak i w Stanach Zjednoczonych, gdzie ostatecznie artysta ten osiadł na stałe. Tworzył dużo, malował sprawnie, a drobiazgowe studia ubioru, munduru, końskiej uprzęży, widoczne w obrazach przyniosły artyście sławę i szerokie grono kolekcjonerów jego prac. Urodził się w 1851 roku w Brzustowie koło Opoczna w rodzinie nadleśniczego Lasów Rządowych. Przejawiając zainteresowania artystyczne, w latach 1866-1868 kształcił się w Klasie Rysunkowej Wojciecha Gersona w Warszawie i pobierał lekcje w pracowni Juliusza Kossaka. Równocześnie pracował jako litograf i retuszer w jednym z warszawskich zakładów fotograficznych. W latach 1873-1875 studiował w Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych w Monachium. Uczęszczał do pracowni malarza historycznego Alexandra Strähubera (gdzie studiowali też Wojciech Kossak, Jan Rosen, Julian Fałat, a wcześniej – bracia Maksymilian i Aleksander Gierymscy) oraz do pracowni prowadzonej przez Alexandra Wagnera. Profesor Wagner prowadził pracownię malarstwa historycznego przez ponad czterdzieści lat, na jego kursy uczęszczała większość polskich malarzy, którzy w tym czasie zdobywali wykształcenie w akademii monachijskiej.
Chełmiński, podobnie jak wielu jego kolegów malarzy, łączył studia w akademii z nauką w prywatnych atelier malarskich. W roku 1875 kształcił się w pracowni prowadzonej przez Józefa Brandta, a w kolejnym roku uczęszczał do atelier Franza Adama, batalisty i świetnego malarza koni, przez którego pracownię przeszli wcześniej tak uznani twórcy, jak Józef Brandt i Juliusz Kossak. Od początku swojego pobytu w Monachium Chełmiński odnosił sukcesy artystyczne, a jego kompozycje rodzajowe sprzedawały się doskonale. Józef Ignacy Kraszewski, który przebywał w Monachium w październiku 1876 roku, po obejrzeniu wystawy obrazów i monachijskiego atelier artysty, pisał:
Pracownia p. Jana Chełmińskiego, godnego następcy zmarłego [Maksa] Gierymskiego – była dla nas prawdziwym zdumieniem, nader przyjemnym zaprawdę. Obrazy młodego malarza scen myśliwskich z XVIII wieku, rozchwytywane przez obcych – ledwie nam go w kraju z rozgłosu poznać dały. […] Na wystawie i w pracowni widzieliśmy p. Chełmińskiego „Par force polowanie” dwa razy powtórzone, którego by się nie powstydził najsłynniejszy malarz scen myśliwskich i koni. Ruch w nich, życie, wrzawa ogromna, a wszystko to razem jasne, świetne i z przedziwnym smakiem wykonane, ni zanadto, ni za mało. Widać zarazem bardzo sumienne studia epoki, posunięte aż do najdrobniejszych szczegółów. Oprócz tej ślicznej kompozycji […] stoi w pracowni duży obraz, rozpoczęty w tymże rodzaju – „Wyjazd na polowanie” – równie umiejętnie skomponowany, i – zamówiony przez hr. Włodzimierza Dzieduszyckiego „Wyjazd na polowanie na zające”. Oba się zapowiadają jako prawdziwe caceczka. P. Chełmiński maluje z łatwością wielką, ale pracy nie szczędzi, wykańcza z wielką delikatnością, a zarazem miękko i swobodnie. Poczucie artystyczne niepospolite. Krajobrazy, za tło służące, wyborne. P. Chełmiński dorobił się już wziętości takiej, iż ma zamówień więcej, niżeli wydołać może.
Jan Chełmiński (1851-1925), fotografia z ok. 1894 roku, źródło: Tygodnik Ilustrowany
Pracownia Jana Chełmińskiego, fotografia z ok. 1894 roku, źródło: Tygodnik Ilustrowany
Jan Chełmiński (1851-1925), „Polowanie z chartami”, 1875 rok, źródło: Muzeum Narodowe w Warszawie
Jan Chełmiński (1851-1925) „Polowanie par force”, 1876 rok, źródło: Ketterer Kunst Monachium
Po ukończeniu studiów Chełmiński na stałe już pozostał za granicą. Dalsze lata życia artysty to czas nieustannych podróży po świecie i kolejnych zmian miejsca zamieszkania.
W roku 1882 malarz wyjechał do Anglii, dwa lata później mieszkał w Nowym Jorku. Latem 1886 roku na zaproszenie Jamesa J. Hilla, budowniczego Kolei Północnej i magnata kolejowego, przebywał w jego posiadłości North Oaks w Minnesocie, malując tam portrety. Po powrocie na kontynent europejski na dłużej osiadł w Londynie, gdzie mieszkał w latach 1888-1899; podróżował również do Petersburga i Paryża. W 1893 roku, mieszkając już od kilku lat w Anglii, wystąpił w drodze naturalizacji o nadanie obywatelstwa brytyjskiego, które otrzymał. W tym też czasie zmodyfikował nieznacznie swoją sygnaturę. Dotychczas podpisywał się wyłącznie imieniem i nazwiskiem, teraz dołączył również pierwszą literę drugiego imienia – Władysław (ang. Vladislav) i odtąd sygnował prace Jan. V. Chełmiński. Podpis ten bywa nieraz mylnie odczytywany jako Jan von Chełmiński.
Jan Chełmiński (1851-1925) „Portret kobiety”, 1899 rok, źródło: Muzeum Narodowe w Warszawie
Jan Chełmiński (1851-1925) „Huzar napoleoński”, 1888 rok, źródło: Salon Dzieł Sztuki Connaisseur
Jan Chełmiński (1851-1925) „Sanna”, przed 1911 rokiem, źródło: Salon Dzieł Sztuki Connaisseur
Chełmiński wielokrotnie podróżował do Stanów Zjednoczonych, a w wyjazdach towarzyszyła mu druga żona Leonia Knoedler, córka oraz siostra znanych nowojorskich marszandów działających jako M. Knoedler&Co. Do Nowego Jorku artysta wraz z rodziną przeniósł się na stałe w 1915 roku. Pomimo wieloletniego pobytu za granicą, nie zerwał kontaktu z krajem. Regularnie wysyłał obrazy na wystawy w warszawskiej Zachęcie, a w ówczesnej prasie – głównie w „Tygodniku Ilustrowanym” i „Kłosach” – ukazywały się liczne reprodukcje jego prac. Dużo wystawiał przede wszystkim za granicą, w Monachium, Berlinie, Wiedniu, Londynie, Paryżu, Nowym Jorku, wszędzie odnosząc sukcesy. W 1892 roku zdobył złoty medal na wystawie sztuki w monachijskim Glastpalast, a wcześniej dzięki rekomendacji Franza Adama realizował zamówienie dworu bawarskiego na portrety konne. Podczas pobytu w Ameryce wykonał cykl ilustracji do wspomnień z afrykańskiej wyprawy przyrodniczo-myśliwskiej Teodora Roosevelta, publikowanych następnie na łamach „Century Magazine”.
Początkowo malował sceny z polowań wzorowane na ówczesnym malarstwie angielskim i sceny rodzajowe w kostiumach osiemnastowiecznych nawiązujące tematycznie do kompozycji Maksymiliana Gierymskiego zwanych zopfami. Od lat 90. dziewiętnastego wieku w twórczości artysty zaczęły dominować tematy batalistyczne związane z okresem Księstwa Warszawskiego i wojen napoleońskich. W swoich pracach odtwarzał wiernie, w najdrobniejszych detalach historyczny mundur i uzbrojenie. Dzięki dużej kolekcji broni z okresu napoleońskiego, którą zgromadził, mógł bezpośrednio sporządzać szkice i studia do obrazów. Zbiory Chełmińskiego znane były w ówczesnej Europie, a on sam zaś uznawany był za specjalistę w zakresie umundurowania i uzbrojenia wojsk. Był również autorem książki przedstawiającej umundurowanie wojsk polskich Księstwa Warszawskiego (L’Arme polonaise de Duche de Varsovie), wydanej w Paryżu w 1904 roku. Dla historyków obrazy Chełmińskiego stanowią cenny materiał ikonograficzny epoki napoleońskiej. Wartość prac artysty na rynku sztuki określana jest przede wszystkim poprzez walory czysto malarskie dzieła, a obrazy Jana Chełmińskiego cieszą się niezmiennie zainteresowaniem ze strony kolekcjonerów malarstwa polskich monachijczyków.
Jan Chełmiński (1851-1925) „Bitwa pod Montmirail”, źródło: Agra-Art
Jan Chełmiński (1851-1925) „Książę Józef Poniatowski na czele wojsk pod Lipskiem”, 1913 rok, źródło: Muzeum Narodowe w Warszawie
Źródła:
- Józef Ignacy Kraszewski, Listy. Monachium w październiku 1876 r., „Kłosy” 1876, nr 591 [w]: Halina Stępień, Maria Liczbińska, Artyści polscy w środowisku monachijskim w latach 1828-1914. Materiały źródłowe, Kraków 1999
- Malarze polscy w Monachium, pod red. Elizy Ptaszyńskiej, Suwałki 2005
- Stefania Krzysztofowicz-Kozakowska, oprac. not biograficznych Katarzyna Łomnicka, Kolekcja smólska. Polskie malarstwo XIX i początku XX wieku, Kraków 2008
Autor: Katarzyna Łomnicka
Historyczka sztuki z wieloletnim doświadczeniem na rynku antykwarycznym, autorka wydawnictw monograficznych i katalogów wystaw z zakresu sztuki polskiej XIX i XX w., kuratorka wystaw. W Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego prowadzi zajęcia dotyczące funkcjonowania rynku sztuki. Świadczy usługi eksperckie dla kolekcjonerów.
zobacz inne teksty tego autora >>
