Rejestracja a kreacja. Nie można ściśle oddzielić tych gatunków w obrębie dzieła sztuki. Dzięki mistrzowskim środkom plastycznym obraz z założenia dokumentalny może mieć siłę wyrazu ustawiającą go wyżej. Z kolei dzieło z założenia kreacyjne, dzięki odtworzeniu realiów z potężną siłą sugestii, może tak zapaść w świadomość wielu pokoleń, że potem nikt nawet nie będzie chciał słyszeć, że autora nie było przy tym, co zobrazował!

Dwie pamięci, które się wspomagają: pamięć w znaczeniu faktograficznym – jako zespół odnajdywanych elementów rzeczywistości w postaci przedmiotów towarzyszących tym, co odeszli – oraz pamięć w znaczeniu metaforycznym (ta twórcza, o której Herbert w „Przesłaniu Pana Cogito” mówi: bądź wierny i idź). Dla zachowania pamięci nie wystarczą uroczyste tony. Muszą im towarzyszyć utwory wydobywające światłem pamięci ludzi, którzy stali się ofiarami łagrów, pogromów, obozów zagłady. Malarza Jonasza Sterna widziałem po raz ostatni w 1987, w jego krakowskiej pracowni, kiedy jako już bardzo chory starzec z twarzą proroka pozwolił się zaprowadzić do bezpiecznego łóżka. Wiedzieliśmy, że znosi nieustający ból. Zapytany przez Artura Sandauera, czy bardzo cierpi, Stern odparł, że nie. Że kiedy, jak zawsze od czterdziestu lat, budzi się o czwartej nad ranem i kiedy zdaje sobie sprawę z tego, że wcale nie musi wstawać, żeby iść, jak co dzień, w grupie innych ludzi z getta, siedemnaście kilometrów w jedną stronę do takiej pracy, która jest kruchym warunkiem przeżycia, to wie, że teraz nie bardzo cierpi.

Portret Jonasza Sterna, fot. Józef Rosner, 1955 rok, źródło: Muzeum Narodowe we Wrocławiu

Portret Jonasza Sterna, fot. Józef Rosner, 1955 rok, źródło: Muzeum Narodowe we Wrocławiu

Jonasz Stern i jego kot Chaimek, źródło: MOCAK

Jonasz Stern i jego kot Chaimek, źródło: MOCAK

Jonasz Stern (1904-1998), znakomity artysta, to człowiek opisany przez Kornela Filipowicza w opowiadaniu „Krajobraz, który przeżył śmierć”. Jonasz Stern opowiadał o 1 czerwca 1943 roku – o likwidacji lwowskiego getta, gdy naziści wypędzili pięć tysięcy ludzi i wywieźli ich do obozu zagłady: – Na placu w obozie była selekcja. Kazali się rozebrać – i za druty. Stamtąd już nago – naprzód. Wszedłem tam, Niemiec drągiem napędzał mnie, żeby pójść wyżej, bo była góra trupów – i Niemcy chcieli, żeby się wyrównało. W pewnym momencie dałem nura do rowu – tak z boku upadłem – a za mną wbiegła reszta z naszej dziesiątki. Oni się poprzewracali. Strzelano. W tym dole było sporo ludzi, którzy jeszcze żyli. Leżałem twarzą do ziemi na trupach – i na mnie też leżeli… Czekałem na chwilę, kiedy i mnie wpakują kulę do głowy – już tak indywidualnie. Leżę tak, leżę – muszę udawać trupa… Koło północy wstałem, zabrałem drąg, którym Niemiec nas pędził – i zacząłem powolutku się pchać wzdłuż jaru…

Dwadzieścia jeden lat po tym wydarzeniu, zakończonym wprost surrealistyczną sceną udzielenia schronienia nagiemu mężczyźnie Stern stworzył finezyjną a mroczną, pełną dynamiki kompozycję „Dół” – wyłącznie estetyzującą i jakoś tam symboliczną dla widza, który nie musi wiedzieć o osobistych wątkach, ani formy nie musi kojarzyć z martyrologią Holokaustu.

Nigdy nie namalował realistycznego obrazu przedstawiającego siebie samego, który nagi wydostaje się spod zwałów martwych ludzkich ciał. Gehenna, Apokalipsa, może na to nie ma określenia – w każdym razie rzecz nie do zarejestrowania przez, nazwijmy to, właściciela przeżycia. To przeżycie musiało być tak straszliwe, że stało się bezcenne. Trzeba je było schować najgłębiej. Stern wybrał metaforę. Malował wstrząsające, ale w najwyższym stopniu estetyczne, porozdzierane, płonące, nikomu już niepotrzebne tałesy – tak ocalając od zapomnienia Kałusz jego dzieciństwa – i tworzył wysmakowane kompozycje z kośćmi ptaków i czaszkami ryb; między nim a obrazem wytwarzały się takie emocje, których nic nie rozproszy i one do tej pory promieniują na widza.

Jonasz Stern (1904-1998), „Pejzaż”, 1970 rok, źródło: Desa Unicum

Jonasz Stern (1904-1998), „Pejzaż”, 1970 rok, źródło: Desa Unicum

Jonasz Stern (1904-1998), „Scena podwodna”, 1969 rok, źródło: MOCAK

Jonasz Stern (1904-1998), „Scena podwodna”, 1969 rok, źródło: MOCAK

Artysta malarz, przed wojną członek Grupy Krakowskiej, niezłomny w ultralewicowych poglądach, wiosną 1943 w nocy wydostał się, nagi i zbroczony krwią innych Żydów z obozu janowskiego, lwowskiego getta, „likwidowanego” w ramach akcji endlösung, rozstrzelanych przez Niemców. Wpadł do rowu pełnego zmarłych i konających, zanim padł strzał, który miał go dosięgnąć.

 Przez kilka lat po tym Stern mocował się z przeżyciem. Śladem – cykl kilkunastu linorytów tematycznych: lwowskie getto, życie z nikłymi szansami na przeżycie, wywózka na miejsce straceń. Strach, ból, głód, przemoc, heroiczne próby nadawania pozorów ludzkiej codzienności życiu pod presją. To nowość w twórczości Sterna, dopotąd awangardysty. Bardziej kronika zagłady, czy autoterapia? Przed wojną, przed Zagładą, Jonasz Stern, tak mocno komunizujący, jak tylko może być komunizujący dawny kandydat na rabina, z narażeniem zdrowia i osobistej wolności, manifestując potrzebę równości społecznej, z drugiej strony wykluczał jakiekolwiek pozaestetyczne sensy w sztuce – w dziedzinie, gdzie równości nie ma i być nie może. W obrazie, rysunku, grafice, rzeźbie powinna się uwidocznić zwycięska walka o formę.

Jonasz Stern (1904-1998), „Tablica czerwona”, 1978 rok, źródło: Libra

Jonasz Stern (1904-1998), „Tablica czerwona”, 1978 rok, źródło: Libra

Jonasz Stern (1904-1998), „Dwie kobiety” z cyklu „Motywy Krakowa”, około 1935 roku, źródło: Galeria Sztuki ATTIS

Jonasz Stern (1904-1998), „Dwie kobiety” z cyklu „Motywy Krakowa”, około 1935 roku, źródło: Galeria Sztuki ATTIS

Między 1943 a 1949 ten sam, ale już nie taki sam, jak tamten, z lat trzydziestych XX wieku, który doprowadzał do perfekcji orkiestrę gier barwnych nakładanych na konstrukcje kubistycznych aktów, Jonasz Stern w wieku męskim wycina w linoleum, a potem odbija na żeberkowanym papierze fabuły z resztek życia ludzi deptanych w getcie.

Linoryty – kronikarska precyzja z poezją liryczną w tle – to był etap niezbędny. Dla niego, świadka i uczestnika, który – jak napisze w słowie pożegnalnym jego przyjaciel, krytyk i pisarz Artur Sandauer [w transporcie do niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady w Bełżcu]: …wyskakiwał z pociągu pędzącego do krematorium, dźwigał się, niedorozstrzelany, spod zwału trupów, przedzierał się półnago przez Karpaty na Węgry. (…) Człowiek był wybitny, ale przede wszystkim wyjątkowy. Takiego drugiego w Polsce nie będzie.

Przypomniawszy, że przez sześć lat socrealizmu Stern – mimo że był w partii – nie wystawiał, jak większość artystów Grupy Krakowskiej [przed wojną osadzony w Berezie Kartuskiej, nie skorzystał z możliwości opuszczenia obozu, czyli odmówił podpisania deklaracji o zrzeczeniu się dalszej działalności politycznej, był przeto więźniem o najdłuższym stażu], Sandauer podkreślił: Po 1956 roku następuje rozkwit jego twórczości. W abstrakcyjnych, a jednak tematycznych obrazach kreśli teraz historię i prehistorię swego życia, dzieje własne oraz narodu, z którego się wywodził. Czy można w ogóle używać tu słowa «rozkwit»? Narzucałoby się raczej «skostnienie», gdyby nie miało tak zdecydowanie negatywnego znaczenia. Obrazy Sterna wyraźnie – kostnieją. Jakakolwiek miałaby być przyszłość sztuki polskiej, te kości w niej zostaną….

Jonasz Stern (1904-1998),”Bez tytułu”, źródło: AgraArt

Jonasz Stern (1904-1998),”Bez tytułu”, źródło: AgraArt

Jonasz Stern (1904-1998), „Znaki archaiczne”, 1965 rok, źródło: Muzeum Sztuki w Łodzi

Jonasz Stern (1904-1998), „Znaki archaiczne”, 1965 rok, źródło: Muzeum Sztuki w Łodzi

Asamblaże z użyciem kości zwierzęcych, rybich ości, skrzeli, głów i płetw, obleczonych nie tylko kolorem, lecz i niepowtarzalną aurą kresu koszmarnego snu – to będzie określało twórczość Jonasza Sterna mniej więcej od połowy lat 60. XX wieku. Nim jednak zaczną powstawać te wycyzelowane martwe natury w nadrealnych pejzażach, a jeszcze później estetyczne gabloty, szczelnie oddzielające od widza straszne przedmioty, ślady męczeństwa, emblematy grozy, Jonasz Stern, po ostatnim przed sześcioletnią przerwą pokazie swoich dzieł w Pałacu Sztuki w Krakowie z Klubem Artystów (z Kantorem, Marią Jaremą, Jadwigą Maziarską, Nowosielskim), zdążył jeszcze przed mrokami socrealizmu odwiedzić Paryż. Tam upewnił się, że środowisko surrealistów jest mu bliskie. To jedna z kolumn, na których wzniesie się z czasem jego niepowtarzalny styl. Po eksperymentach na pograniczu nadrealizmu i abstrakcji geometrycznej, w technikach gwaszu, monotypii, serigrafii, dekalkomanii, w azylu własnej pracowni, a po odwilży 1955 i dyskusjach z młodszymi kolegami z Grupy Nowohuckiej na temat malarstwa materii (prac z użyciem blach, drewna, juty, dezeli) i po podróży do Włoch z bliższym przyjrzeniem się pracom Alberto Burriego, upewnił się, że tradycyjne tworzywo nie wystarczy na stworzenie tego wyrazu, jaki musi wydobyć i przekazać on – naznaczony w jednej osobie i dziecko szczęścia.

Francuscy surrealiści, malarstwo materii, trudna uroda rybich szkieletów i woń krwi z ciał ludzi zabitych, spod których wydobywać się to jakby umierać, a potem znowu umierać w snach – wszystkie te czynniki i okoliczności wpłynęły na skrystalizowanie się artystycznego ouwre Jonasza Sterna: czy można nazwać rezultaty jego twórczych dociekań surrealizmem symbolicznym z elementami krytyki społecznej? A może zupełnie inaczej: wizjami człowieka, który wyszedł z grobu?!

Jonasz Stern (1904-1998), „Strefy I”, 1975 rok, źródło: Desa Unicum

Jonasz Stern (1904-1998), „Strefy I”, 1975 rok, źródło: Desa Unicum

Jonasz Stern (1904-1998), „Kompozycja”, połowa lat 60. XX wieku, źródło: AgraArt

Jonasz Stern (1904-1998), „Kompozycja”, połowa lat 60. XX wieku, źródło: AgraArt

Jonasz Stern (1904-1998), „Kompozycja reliefowa II”, 2 połowa lat 60. XX wieku, źródło: AgraArt

Jonasz Stern (1904-1998), „Kompozycja reliefowa II”, 2 połowa lat 60. XX wieku, źródło: AgraArt

Jesień 1987, pracownia w mieszkaniu Jonasza Sterna, Kraków, ulica Jadwigi z Łobzowa. Z Erną Rosenstein i Arturem Sandauerem odwiedzam osiemdziesięciotrzyletniego artystę, którego pamiętam pięknego i prężnego z krakowskiej ASP, a który teraz, siedząc na łóżku z balaskami przypomina Ojca z opowiadań Brunona Schulza: lekki, siwy, długowłosy i ascetyczny. Nie kruchy.

– Jonasz – pyta Sandauer – czy ty się bardzo źle czujesz?
Ja nie mogę powiedzieć, że się źle czuję. Budzę się, jak zawsze od tamtego czasu, jeszcze przed świtem i odczuwam ulgę, kiedy wreszcie nabieram zupełnej pewności, że to jest moje łóżko w Krakowie i nie muszę wstawać, żeby z getta iść przez trzy i pół godziny do pracy.

Brakło mi bezpośredniości przenikliwego Artura Sandauera, który już na korytarzu zachęcał: Niech pan do niego przychodzi. Niech pan go pyta o świat, który się skończył, no, niech pan z nim dużo rozmawia, bo Stern już niedługo umrze!

Nie mogłem sobie wyobrazić uczestnictwa w takiej wymyślnej misji. Ale to inny temat.

Jonasz Stern (1904-1998), „Kompozycja”, 1969 rok, źródło: Galeria Sztuki ATTIS

Jonasz Stern (1904-1998), „Kompozycja”, 1969 rok, źródło: Galeria Sztuki ATTIS

Źródła:

  • Artur Sandauer, Na śmierć Jonasza Sterna, „Życie Literackie” 1988, nr 36.
  • Gutowski, Z. Otałęga, A. Matynia, J. Koźbiel, I. Bodnar. Jonasz Stern – Rzeka musi płynąć [w tomie 9. Wspominając Akademię. Opracowanie i redakcja Jacek Dembosz], Kraków 2020.
  • Marek Sołtysik, Światło pamięci, „Palestra” , nr 1-2, 2004.

Autor: Marek Sołtysik

Prozaik, poeta, dramaturg, krytyk sztuki, edytor, redaktor, artysta malarz i grafik, ilustrator, był pracownikiem w macierzystej Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, w której ostatnio sporadycznie wykłada. Od roku 1972 publikuje w prasie kulturalnej. Autor kilkudziesięciu wydanych książek oraz emitowanych słuchowisk radiowych, w tym kilkunastu o polskich artystach, prowadzi także warsztaty prozatorskie w Studium Literacko-Artystycznym Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Ulubiony artysta: Rafał Malczewski.

zobacz inne teksty tego autora >>