Panoramy malarskie cieszyły się w dziewiętnastowiecznej Europie ogromnym zainteresowaniem, a pokazywane w dużych miastach przyciągały tłumy zwiedzających. Prezentowane były w specjalnie na ten cel zaprojektowanych budynkach – rotundach, w których publiczność oglądała rozmieszczone we wnętrzu płótna wielkich formatów uzupełnione często o elementy scenografii określanej dosłownie jako fałszywy teren (faux terrain), podkreślającej iluzję głębi. Tematem pierwszych obrazów panoramicznych, które zaczęły powstawać od końca osiemnastego stulecia były przeważnie widoki miast oraz krajobrazy, z czasem zaczęto przedstawiać sceny batalistyczne i ważne historyczne bitwy. Tematyka ta umożliwiała artystom tworzenie dynamicznych kompozycji, ukazujących dramatyzm walk, z grupami postaci, wojska, szarżami kawalerii, przy dbałości o realia mundurów, uzbrojenia, wszystko zaś rozgrywające się na tle szczegółowo i wiernie oddanego pejzażu. Jednym z rodzimych twórców panoram malarskich był Wojciech Kossak (1856-1942), uznany malarz scen batalistycznych i historycznych, który pierwsze lekcje rysunku pobierał w pracowni swojego ojca Juliusza, a regularne studia malarskie odbył w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie w latach 1871-1874. Młody artysta kontynuował następnie naukę w Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych w Monachium, gdzie pozostawał w bliskich kontaktach z polską kolonią artystyczną skupioną wokół malarza Józefa Brandta. W kolejnych latach przebywał w Paryżu studiując w tamtejszej École des Beaux-Arts. Po powrocie do kraju zamieszkał w Krakowie w domu rodzinnym zwanym „Kossakówką”, ale częściej spędzał czas w podróżach artystycznych i w pracowni w Warszawie. 

Ostatnia dekada dziewiętnastego wieku była dla Kossaka czasem tworzenia wielkich panoram malarskich. Jak zauważył dr Kazimierz Olszański, znawca twórczości artysty: Wojciechowi szczególnie odpowiadał ten rodzaj malowania, miał bowiem fenomenalną łatwość komponowania scen bitewnych, operowania masami wojsk na ogromnych przestrzeniach płótna, niczym dowodzący bitwą generał, posiadał przy tym znaczną biegłość techniczną. Kossak rozpoczął działania od współpracy z Janem Styką i zespołem artystów przy panoramie „Racławice”, którą po raz pierwszy pokazano na Powszechnej Wystawie Krajowej we Lwowie w 1894 roku. Panorama Racławicka jest jedną z niewielu panoram europejskich, które przetrwały do czasów nam współczesnych. Ciesząca się olbrzymim zainteresowaniem, rozsławiła i ugruntowała nazwisko Kossaka jako wybitnego batalisty. Już w następnym roku artysta wyjechał do Berlina, aby tym razem wspólnie z Julianem Fałatem malować panoramę „Berezyna”, której tematem było przejście Wielkiej Armii Napoleona przez rzekę Berezynę w trakcie zimowego odwrotu z Rosji w 1812 roku. Panoramę pokazano w Berlinie w 1896 roku, a po serii wystaw w Warszawie, Kijowie, Moskwie, przywieziona ostatecznie do Krakowa w 1907 roku została pocięta na mniejsze fragmenty. Kossak natomiast wciąż myślał o nowych realizacjach. W 1899 roku wraz z malarzem Michałem Gorstkinem Wywiórskim odwiedził Hiszpanię przygotowując szkice do planowanej panoramy „Somossiera”. Po przedstawieniu olejnych szkiców rosyjska cenzura odrzuciła projekt i ostatecznie do realizacji panoramy nie doszło.

Wojciech Kossak (1856-1942), „Szarża Mameluków”, 1900 rok, źródło: Muzeum Narodowe w Poznaniu

Kossak, mając już wynajętą i opłaconą rotundę przy ulicy Karowej w Warszawie oraz zamówione specjalne płótno w firmie Momena w Belgii, szybko zmienił koncepcję i jako nowy temat panoramy wybrał neutralną politycznie scenę odparcia ataku Mameluków podczas bitwy stoczonej w dniu 21 lipca 1798 roku w trakcie kampanii Napoleona w Egipcie. Artysta zaplanował najpierw podróż do Kairu, aby poznać realia krajobrazu i sporządzić na miejscu szkice terenowe. We wrześniu 1900 roku w wyprawie do Egiptu towarzyszył mu znów Wywiórski, autor wielu partii pejzażowych w ówczesnych panoramach. Po powrocie do Berlina Kossak przystąpił z zapałem do sporządzania szkiców olejnych. Maniuchna, powiadam Ci, że Piramidy będą miały wielkoświatową sławę […] Otóż dziś rozwijając w szczegółach główny szkic z tych czterech, gdzie najtrudniejsza i najgwałtowniejsza akcja, zbudowałem rzecz tak naprawdę genialną, tak niesłychanie bogatą, tyle epizodów, tyle fantazji, tyle nowych zupełnie pomysłów, pisał ze swojej berlińskiej pracowni w liście do żony w listopadzie 1900 roku. Potem już w Warszawie przystąpił do malowania właściwej kompozycji o wymiarach 15 metrów wysokości na 115 metrów w obwodzie, o której dr Kazimierz Olszański pisał: Na piaszczystej równinie, na dalekim tle piramid, czworobok piechoty francuskiej z armatami na rogach odpiera szarżującą z furią i pogardą śmierci kawalerię Mameluków (…) Ta „najpiękniejsza kawaleria świata jako stroje i konie”, namalowana została z taką różnorodnością w kształtach, w ugrupowaniach, w szalonym impecie i ruchu, że trudno było o więcej ekspresji, mogła też zachwycić mistrzostwem ukazania koni.

W listach do żony Kossak relacjonował: Rozkoszuję się robotą, która ślicznie i równo idzie, harmonia przykładna (…) upieram się przy otwarciu na 15 marca (z faux terenem) i prawdopodobnie tak będzie. W rzeczywistości termin prezentacji panoramy został nieznacznie przesunięty. 2 kwietnia 1901 roku, po czterech i pół miesiącach intensywnej pracy, ukończoną panoramę pokazano publiczności w warszawskiej Rotundzie. „Bitwa pod piramidami” była wysoko ceniona za walory artystyczne, dobrą kompozycję, uwidoczniony temperament malarski, a jednak nie odniosła takiego sukcesu, jak „Racławice” czy „Berezyna”.  Podzieliła los wielu ówczesnych panoram, gdy niedługo po ekspozycji w Warszawie została pocięta na mniejsze płótna, które łatwiej znajdowały nabywców. Fragmenty panoramy stanowią dzisiaj rzadkość na rynku antykwarycznym. Nie istnieje też Rotunda przy ulicy Karowej w Warszawie, zniszczona we wrześniu 1939 roku. Zbudowana z inicjatywy Ignacego Paderewskiego w 1897 roku według projektu architekta Karola Kozłowskiego usytuowana została na tyłach późniejszego Hotelu Bristol. Pierwszą wystawianą tam panoramą była „Golgota” Jana Styki, następnie pokazano „Berezynę”, po niej „Bitwę pod piramidami” (Piramidy), a w 1907 roku „Panoramę Siedmiogrodzką”. Gdy na początku dwudziestego stulecia epoka wielkich panoram malarskich dobiegła kresu we wnętrzach budynku zaczęły działać sale teatralne i kino.

Zaraz po zakończeniu prac przy „Bitwie pod piramidami” Kossak sam przyznał, że stanowczo za słabo wyeksponował postać Napoleona, skupiając się nad rozplanowaniem monumentalnych scen szarży oddziałów konnych. Sprawnie i szybko namalował więc kompozycję określaną jako „Dwa Sfinksy” przedstawiającą Napoleona wpatrującego się w rzeźbę Sfinksa na tle pustynnego krajobrazu. Obraz zdążył jeszcze wystawić w Rotundzie w formie podświetlanej dioramy podczas trwającej tam prezentacji panoramy. Później powracał do tematu, a charakterystyczny motyw Sfinksa wykorzystał również w obrazie „Sułkowski pod piramidami”. W kolejnych latach Kossak niejednokrotnie sięgał po motywy orientalne znane mu z okresu malowania panoramy „Bitwy pod piramidami”, jak również ze szkiców sporządzonych wcześniej w Egipcie. I chociaż tematyka orientalna nie cieszyła się tak dużym zainteresowaniem, jak przedstawienia szarż ułańskich i rodzime sceny rodzajowe z ułanem i dziewczyną, to jednak artysta malował kompozycje o motywach wschodnich, a wśród nich repliki obrazu z Napoleonem i Sfinksem, drobne sceny rodzajowe, szlachetne konie arabskie na tle oazy i samej pustyni.

Źródła:

• Kazimierz Olszański, Wojciech Kossak, Wydawnictwo Ossolineum 1976
• Wojciech Kossak, Listy do żony i przyjaciół, oprac. Kazimierz Olszański, t. II, Kraków 1985
• Kazimierz Olszański, Niepospolity ród Kossaków, Kraków 1994
• Zbigniew Leśnicki, Panorama europejska jako fenomen kulturowy, Warszawa 1999