Soter Jaxa-Małachowski – malarz morza

Malarstwo marynistyczne, tak szeroko propagowane w okresie międzywojennym, obecne było w twórczości wielu artystów krakowskich pierwszej połowy dwudziestego wieku, stanowiąc raczej ważny rozdział w ich działaniach artystycznych niż dominujący nurt. Malarzem, którego twórczość zdeterminowana została przez tematykę morską, i który tym samym w pełni zasłużył na miano malarza-marynisty, był Soter Jaxa-Małachowski (1867-1952). Artysta ten, choć urodzony w odległym Wolanowie koło Odessy, większość swojego życia związał z Krakowem, gdzie w 1892 roku podjął studia w Szkole Sztuk Pięknych. Po latach tak wspominał swój przyjazd do miasta: Przyjechałem wieczorem, zatrzymawszy się w hotelu Drezdeńskim. Noc była ciepła, księżycowa, okno otwarte, cisza na Rynku, tylko od czasu do czasu odgłos kroków spóźnionego przechodnia, gdy wtem nagle posłyszałem hejnał!… To była przełomowa chwila w mym życiu. Ze stepowca stałem się krakowianinem. I rzeczywiście: za wyjątkiem paru koniecznych dłuższych stąd wyjazdów do Monachium a potem do Zakopanego, do dziś dnia pozostałem wierny Krakowowi. Kontynuując naukę w latach 1894-1900 w Szkole Malarstwa i Rysunku prowadzonej w Monachium przez Stanisława Grocholskiego, malował dużych formatów pejzaże olejne z okolic rodzinnej Odessy, zyskując uwagę krytyki i tytuł specjalisty Morza Czarnego. Początek dwudziestego stulecia był natomiast dla artysty czasem intensywnych podróży i odkrywania malowniczych plenerów południa Europy.

Zainteresowanie tematyką morską widoczne w twórczości malarza od wczesnych lat osiągnęło swoje apogeum w dwudziestoleciu międzywojennym. Soter Jaxa-Małachowski wyruszył w podróż nad Bałtyk już w 1920 roku. Odtąd regularnie, niemal corocznie spędzał miesiące letnie w okolicach Zatoki Gdańskiej i na Półwyspie Helskim. W powstających wówczas pracach, malowanych  ulubioną techniką akwareli i gwaszu, artysta do perfekcji opanował sposób przedstawiania zmiennego morskiego żywiołu, ukazując spienione fale rozlewające się łagodnie na przybrzeżnym piasku czy urzekające nokturny z taflą wody lśniącą w blasku księżyca. Wrażliwy na piękno pejzażu morskiego przedstawiał w swoich kompozycjach całe bogactwo barw morza, różnicując przy tym nastrój obrazu. W niezwykle sugestywny sposób potrafił oddać specyfikę krajobrazu widzianego zarówno w upalny letni dzień przy pogodnym niebie, jak też w czasie, gdy ciężkie burzowe chmury zbierały się nad morzem, czy w pierwszych promieniach słońca oświetlających taflę morską po deszczu. Skupiał się na ukazaniu przyrody w czystej postaci malując wykadrowane fragmenty morza i piaszczystej pustej plaży. Chcąc jednak zaznaczyć ślad obecności człowieka w pejzażu przedstawiał samotne łodzie rybackie wyciągnięte na piasek, suszące się sieci czy porzucone na plaży beczki i wiklinowe kosze rybaków. Widoki morskie tworzył zarówno bezpośrednio w plenerach nadbałtyckich plaży, jak również w zaciszu krakowskiej pracowni korzystając z wykonanych uprzednio szkiców rysunkowych i posiadanego modelu rybackiej łodzi żaglowej ustawionego pośrodku atelier, przede wszystkim zaś bazując na swojej doskonałej pamięci.

Soter Jaxa-Małachowski prezentował obrazy na wystawach sztuki organizowanych w salach Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie i we Lwowie, w warszawskiej Zachęcie oraz w siedzibie krakowskiego Związku Powszechnego Artystów Polskich, ugruntowując swoją pozycję uznanego malarza marynisty. Kompozycje bałtyckie cenione były na równi przez publiczność wystaw, jak i krytyków, którzy zwracali uwagę na umiejętność budowania nastrojowego pejzażu morskiego. Małachowski umie obchodzić się z wodą, żywioł układający się do poziomu rozlewa się na jego płótnach, chlupie, szemrze (…). Jego morskie widoki nęcą prawdą koloru i jasnością światła słonecznego, przeświecającego obrazy. – pisał malarz i krytyk Władysław Wankie. Cieszące się dużą popularnością prace artysty malowane nad Bałtykiem reprodukowane zostały w serii pocztówek, które ukazały się w 1927 roku nakładem krakowskiego Wydawnictwa Salonu Malarzy Polskich w ramach cyklu „Cuda polskiego morza”.

Uwieńczeniem wieloletniej twórczości malarza stała się wystawa indywidualna zorganizowana jesienią 1938 roku w krakowskim Pałacu Sztuki, równolegle z trwającą tam Wystawą Morską Ligi Morskiej i Kolonialnej. W recenzji, która ukazała się na łamach dziennika „Czas”, pisano: Sotera Jaxę-Małachowskiego zaliczyć należy do tej grupy naszych pejzażystów, którzy są pionierami naszej marynistyki i stworzyli szereg poważnych dzieł w tym zakresie malarskiej twórczości.[…] Na wystawie bardzo subtelny jest w tonie obraz p. t. „Łodzie rybackie”, w którym niebo i teren nasycone są powietrzem i rozpylonym światłem. W obrazie p. t. „Fala” (opracowanym w różnych wariantach) artysta z wnikliwym wyczuciem odtworzył subtelnie migotliwą grę ruchu fal i zgrabnie wyzyskał efekty białej piany, pozostałej na mokrym piasku po odpływie wód i w kompozycji p. t. „Wzburzone morze” oddał autor przedziwny nastrój atmosfery pełnego morza w czasie burzy i podkreślił umiejętnie refleksy świateł i cieni.

Mimo, iż spectrum twórczości Sotera Jaxy-Małachowskiego pozostawało dość szerokie – od wspomnianych widoków morskich, poprzez pejzaże tatrzańskie, krajobrazy wybrzeża Francji, Włoch i Dalmacji, weduty weneckie, pejzaże miejskie Krakowa, aż po portrety i prace graficzne – to właśnie pejzaże znad Bałtyku stały się swoistą „wizytówką” artysty. Wypracował on indywidualny styl malarski oparty na studiach z natury, łączący realizm przedstawienia z nastrojowością i dobrze opanowanym warsztatem twórczym. Popularność obrazów o tematyce morskiej wpłynęła na tworzenie przez artystę licznych replik autorskich i powtórzeń ulubionych motywów. Do dzisiaj Soter Jaxa-Małachowski pozostaje jednym z bardziej rozpoznawalnych malarzy, którego obrazy – obok prac Wojciecha i Jerzego Kossaków, Alfonsa Karpińskiego czy Bronisławy Rychter-Janowskiej – zdobią wnętrza krakowskich domów.

Wystawa monograficzna Sotera Jaxy-Małachowskiego w Muzeum Historycznym Miasta Krakowa, 2017 rok, fragment ekspozycji z pejzażami znad Bałtyku, fot. Katarzyna Łomnicka

Źródła:

• Katarzyna Łomnicka, Soter August Jaxa-Małachowski, Kraków 2014

• Soter Jaxa-Małachowski. Malarz morza, katalog wystawy z cyklu „Polscy artyści o morzu”, oprac. Liliana Giełdon, Monika Jankiewicz-Brzostowska, Narodowe Muzeum Morskie Gdańsk 2014

• Soter Jaxa-Małachowski. W 150-lecie urodzin artysty, katalog wystawy, oprac. Elżbieta Lang, Katarzyna Łomnicka, Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, 2017

• Wystawa zbiorowa Sotera Jaxy-Małachowskiego w krakowskim Pałacu Sztuki, „Czas” 1938, nr 286 z dnia 18 października