Nieokiełzany wirtuoz barw kroczy swoją własną drogą twórczości […] konstruuje kompozycje bogato inkrustowane, tak o malarstwie Ołeksy Nowakiwskiego pisano w związku z wystawą indywidualną artysty zorganizowaną w Zachęcie w 1932 roku. Ten ukraiński malarz należy do grona uznanych, choć dzisiaj nieco może zapomnianych twórców przełomu wieków, którzy poprzez lata studiów i relacje rodzinne utożsamiali się zarówno z Ukrainą, jak i z Polską.

Ołeksa Nowakiwski (Aleksy Nowakowski) urodził się w 1872 roku w Obodówce na Ukrainie. W latach 1888-1892 kształcił się w pracowni malarza pejzażysty i marynisty Filipa Filipowicza Klimenki (1862-ok. 1917) w Odessie. Dalsze studia artystyczne kontynuował w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie. W pierwszym semestrze roku  akademickiego 1892/1893 uczęszczał na zajęcia z rysunków prowadzone przez Floriana Cynka, a jego kolegami w pracowni byli między innymi Soter Jaxa-Małachowski, Jan Bukowski, Adam Setkowicz i bułgarski artysta Christo Kutew. Nowakiwski należał do kręgu bliskich znajomych Sotera Jaxy-Małachowskiego, którzy spotykali się w mieszkaniu-pracowni Jaxy przy ulicy Topolowej w Krakowie. Przemiłe były wówczas stosunki koleżeńskie i to nie tylko z bezpośrednimi moimi kolegami na niższych kursach, lecz w ogóle ze wszystkimi. Bezpośrednimi kolegami moimi byli Jan Bukowski, Teofil Terlecki (Rusin), Nowakowski (z Ukrainy), Prosura itd. […] Znaczna część tych kolegów schodziła się u mnie na herbatkę, pogawędki […] czas schodził nam miło i wesoło – pisał Jaxa-Małachowski.

W kolejnych latach Nowakiwski studiował pod kierunkiem Józefa Unierzyskiego, Leona Wyczółkowskiego, Juliana Fałata, Teodora Axentowicza. Na początku dwudziestego stulecia związany był z pracownią malarstwa pejzażowego kierowaną przez prof. Jana Stanisławskiego, uczestniczył w wyjazdach plenerowych, a w 1907 roku wziął udział w wystawie pośmiertnej „Jan Stanisławski i jego uczniowie”. Również w 1957 roku, na wystawie „Jan Stanisławski i jego szkoła w pięćdziesięciolecie śmierci artysty” zorganizowanej wspólnie przez Muzeum Narodowe w Krakowie i krakowskie Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych, zaprezentowano obrazy Nowakiwskiego z początku wieku, z lat, gdy kształcił się w klasie pejzażowej prof. Stanisławskiego. Jak pisano w katalogu wystawy: głównym terenem działalności Stanisławskiego była klasa pejzażu w Akademii Sztuk Pięknych, którą prowadził przez dziesięć lat, aż do śmierci w roku 1907, stwarzając na przełomie XIX i XX wieku całą szkołę, co u nas należy do zjawisk wyjątkowych […] Nielicznych początkowo uczniów zabierał Stanisławski na kilkugodzinne studia do Parku Jordana, a później na Dębniki i do Ogrodu Botanicznego. W kolejnych latach „wycieczki pejzażowe” studentów docierały do Tyńca, Rudna, Porąbki Uszewskiej, a także do Zakopanego. W tych plenerowych wyprawach uczestniczył również Ołeksy Nowakiwski, należący do grona ponad sześćdziesięciu malarzy środowiska krakowskiego, których wrażliwość artystyczną ukształtowały nauka i pobyt w klasie pejzażowej Stanisławskiego. W całej dojrzałej twórczości malarskiej Nowakiwskiego czytelne jest dziedzictwo pracowni profesora. Mocno kadrowane studia kwiatów czy pejzaże o syntetycznej kompozycji to doświadczenia malarskie wyniesione z tej właśnie pracowni.

W 1900 roku Nowakiwski zamieszkał w Mogile pod Krakowem, skąd pochodziła żona artysty – Anna Maria, tam założył rodzinę. Obok widoków z Mogiły, portretów rodzinnych i przedstawień kwiatów malował pejzaże z Osmołody w Karpatach, dokąd wyjeżdżał na plenery. W kwietniu 1912 roku uczestniczył w wystawie Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka”. W krakowskim Pałacu Sztuki przy Placu Szczepańskim – pośród prac między innymi Teodora Axentowicza, Olgi Boznańskiej, Stanisława Czajkowskiego, Gustawa Gwozdeckiego, Stanisława Kamockiego, Jacka Malczewskiego, Józefa Mehoffera, Wojciecha Weissa, Eugeniusza Zaka – Nowakiwski zaprezentował olejne kompozycje: „Goździki”, „Łąka – kwiaty”, „Babie lato”, „Kaczeńce”.

W 1913 roku artysta przeniósł się na stałe do Lwowa sprowadzony tam przez metropolitę kościoła greckokatolickiego Andrzeja Szeptyckiego, który stał się mecenasem malarza. Nowakiwski zamieszkał w secesyjnej willi Jana Styki (który osiadł już wcześniej na Capri), zaprojektowanej pod koniec dziewiętnastego wieku przez architekta Juliana Zachariewicza, profesora Politechniki Lwowskiej. W okresie lwowskim artysta malował sceny rodzajowe o tematyce huculskiej, portrety, wizerunki bohaterów legend ukraińskich, a także kompozycje alegoryczne i religijne. W 1923 roku otworzył własną szkołę malarską, w której do grona uczniów należał między innymi Roman Sielski.

W maju 1932 roku w warszawskiej Zachęcie odbyła się wystawa monograficzna Ołeksy Nowakiwskiego, na której pokazanych zostało siedemdziesiąt prac artysty, z wyjątkiem trzech portretów rysowanych węglem („Portret syna”, „Autoportret”, „Karykatura”) były to kompozycje olejne o zróżnicowanej tematyce. Wśród obrazów wystawionych w Zachęcie dominowały przedstawienia motywów kwiatowych, tak lubiane przez artystę, ponadto pejzaże, widoki Lwowa, sceny o charakterze rodzajowym i symbolicznym oraz portrety. Kompozycje artysty charakteryzowała od zawsze bogata faktura i intensywna kolorystyka. W katalogu wystawy pisano: Wyszedł Ołeksa Nowakowski z impresjonizmu, który świat tworzył z koloru dla piękna. […] Pejzaż Nowakowskiego malowany z szalonym rozmachem. […] Ognista żywiołowość artysty, który w ramach zaklął dziwy natury, żywotność piasku i kamienia, kołysanie kwiatu i trawy, drganie słońca na skale, wichrami zżartą pierś gór, te ogromy szerokie, pełne potęgi i życia, ta siła ich kolorem wyzierająca – to pejzaż Nowakowskiego.

Artysta zmarł we Lwowie w 1935 roku i pochowany został na Cmentarzu Łyczakowskim. W 1972 roku – w stulecie urodzin malarza – w lwowskiej kamienicy, gdzie przez lata mieszkał i tworzył, otwarte zostało Muzeum Sztuki Pamięci Ołeksa Nowakiwskiego.

Źródła:

• Wystawa zbiorowa prac Ołeksy Nowakowskiego. Przewodnik 74, TZSP Warszawa 1932
• Jan Stanisławski i jego szkoła w pięćdziesięciolecie śmierci artysty. Katalog wystawy TPSP, Kraków 1957
• Muzeum Ołeksy Nowakiwskiego