Malarze ukraińscy w krakowskiej ASP – Iwan Trusz (1869-1941)

Gdybym miał krótko scharakteryzować Iwana Trusza – nazwałbym go poetą słońca. Słońce z niewyczerpanym skarbem efektów światła dominuje w każdym jego obrazie…, pisano w „Wiadomościach Artystycznych” w związku z wystawą prac Trusza odbywającą się w Salonie Latoura we Lwowie w 1903 roku. 

Iwan Trusz, autor nastrojowych pejzaży włoskich i krymskich, a także uznany portrecista, krytyk sztuki i wydawca, urodził się w 1869 roku w przysiółku Wysocko w powiecie brodowskim (obecnie w obwodzie lwowskim), ukończył gimnazjum w Brodach i już wtedy przejawiał swoje zainteresowania artystyczne, a nawet zarabiał rysując portrety na zamówienie. W 1891 roku podjął decyzję o dalszych studiach w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie, gdzie trafił na kursy prowadzone przez Izydora Jabłońskiego, Władysława Łuszczkiewicza, Józefa Unierzyskiego i Leopolda Loefflera. W 1894 roku wyjechał na krótko do Wiednia i uczęszczał jako wolny słuchacz na zajęcia w Akademii Sztuk Pięknych. Artysta wspominał: Nie mając z czego żyć w Krakowie, pojechałem do Wiednia, gdzie miałem nadzieję znaleźć pracę na wieczór lub noc, aby móc w ciągu dnia studiować na tamtejszej Akademii Sztuk Pięknych. To nie udało, bo musiałem za dnia zarabiać na kiczu, żeby wieczorami słuchać wszelkiego rodzaju wykładów na uniwersytecie lub siedzieć w bibliotece, żeby się ogrzać. Po powrocie do Krakowa w latach 1895-1897 kontynuował studia w Szkole Sztuk Pięknych w pracowniach malarskich Leona Wyczółkowskiego i Jana Stanisławskiego. Lata te, zwłaszcza zaś czas spędzony w klasie pejzażowej prof. Stanisławskiego, ukształtowały dojrzały styl twórczy Iwana Trusza. Pomimo wielu indywidualności artystycznych skupionych w pracowni Stanisławskiego łączą ich jednak ze Stanisławskim podobne założenia formalne: połączenie po-impresjonistycznego realizmu z uwzględnieniem wartości dekoracyjnych (osiąganych dzięki secesyjnej na ogół stylizacji), a także skłonność do posługiwania się dużą syntetyczną plamą barwną, pisano w katalogu wystawy „Jan Stanisławski i jego szkoła w pięćdziesięciolecie śmierci artysty” zorganizowanej przez TPSP i Muzeum Narodowe w Krakowie w 1957 roku, na której eksponowane były również obrazy Iwana Trusza, takie jak „Dniepr”, „Pejzaż krymski”, „Cerkiewka”, „Kwitnący sad”, „Kwiaty”. Aleksandra Melbechowska-Luty dodaje: Nikt z nich nie posiadł niezwykłego daru symbolicznego odczucia pejzażu w takim stopniu jak Stanisławski. Z wyjątkiem Iwana Trusza. Ten wrażliwy artysta szczególnie przenikliwie widział rzeczywistość duchową w krajobrazie i przenosił własne stany psychiczne w scenerię swoich obrazów.

W 1897 roku, jeszcze przez ukończeniem studiów w Krakowie, artysta wyjechał do Monachium z zamiarem wstąpienia do Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych, ostatecznie jednak zapisał się na zajęcia do prywatnej pracowni malarskiej prowadzonej przez Antona Ažbego. W Monachium przebywał krótko, w tym samym roku wrócił do Krakowa, gdzie skończył studia, a jego prace zostały nagrodzone dwoma medalami srebrnymi i medalem brązowym. Latem 1897 roku Iwan Trusz opuścił Kraków i przeniósł się na stałe do Lwowa. Od początku działał na rzecz odrodzenia kultury i sztuki ukraińskiej. Szybko zyskał rozgłos, a sukces odniesiony na wystawie monograficznej w TPSP we Lwowie w 1899 roku przyczynił się do uzyskania przez artystę zlecenia na wykonanie portretów wybitnych przedstawicieli życia społecznego i kulturalnego Ukrainy, malowanych następnie w Kijowie. W latach 1905-1907 wydawał i redagował pierwsze ukraińskie pismo kulturalno-artystyczne „Biuletyn Artystyczny”, na którego łamach publikował także felietony własne.

W 1904 roku artysta ożenił się z Ariadną Dragomanową, córką językoznawcy i historyka Michaiła Dragomanowa. Kilka lat później rodzina Trusza zamieszkała w nowo wybudowanej modernistycznej willi z przestronną, przeszkloną pracownią malarską umieszczoną na piętrze. Willa otoczona była ogrodem kwiatowym, w którym artysta często spędzał czas malując. Nie tworzył martwych natur, kwiaty przedstawiał w ich naturalnym otoczeniu, kwitnące na rabatach wokół domu, a zwłaszcza upodobał sobie nasturcje. Żył w pewnym odosobnieniu, na pograniczu dwóch kultur, nie do końca akceptowany przez środowiska polskie i ukraińskie. Poczucie wyobcowania odbiło się wyraźnie w jego dziełach. Malował smutne, nastrojowe pejzaże – puste rozległe pola przytłoczone ciężkim niebem, snopki zboża na wyschniętych ścierniskach, studia pojedynczych roślin, kwiaty i drzewa. Swoje ulubione motywy ujmował w cykle przedstawień, którym nadawał literackie tytuły: „Nasturcje – Samotni”, „O samotności”, „W objęciach śniegu”; stworzył też cykl widoków cmentarnych.

Twórczość Iwana Trusza to przede wszystkim pejzaże – poetyckie krajobrazy – nastrojowe, nostalgiczne, o symbolicznej wymowie, malowane w wielu ujęciach wraz ze zmieniającym się światłem i porą dnia. Obrazy artysty powstawały w wielu miejscach, zarówno nad Dnieprem, jak i na Krymie – w Ałupce, Bałakławie, Sewastopolu. Malował również w Chorwacji i we Włoszech, gdzie podczas dwóch podróży do Rzymu w 1902 i 1908 roku tworzył cykle pejzaży włoskich z cyprysami i piniami. W 1912 roku przebywał w Egipcie i w Palestynie, skąd również pochodzą prace artysty. Najważniejsze miejsce w twórczości Iwana Trusza zajmują pejzaże z widokami Dniepru, których artysta namalował blisko dwieście w ramach cyklu „Podróże na Naddnieprzańską Ukrainę”. W obrazach z cyklu „Podróże na Krym” osiągnął natomiast mistrzostwo w odtwarzaniu światła, cieni i kolorów natury. Natura stanowiła dla Trusza źródło nieustających inspiracji, a sam malarz uznawany jest za pierwszego ukraińskiego impresjonistę. Jednak sam nigdy nie nazywał siebie impresjonistą, ponieważ uważał się za realistę. Choć wpływ impresjonizmu, który przywiózł z krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, jest zawsze obecny w jego pracach jako umiejętność uchwycenia pierwszego wrażenia.

Trusz przez lata angażował się w działania ukraińskiego środowiska artystycznego, dużo wystawiał, publikował, prowadził wykłady o sztuce, do końca życia pozostawał też aktywny twórczo. Zmarł w swojej lwowskiej willi w 1941 roku i pochowany został na Cmentarzu Łyczakowskim. Największa kolekcja prac Iwana Trusza, obejmująca wszystkie okresy działalności artysty, znajduje się w zbiorach Muzeum Narodowego im. Andrzeja Szeptyckiego we Lwowie, gdzie od 1989 roku prezentowana jest w dawnej willi malarza.

Źródła:

• Oksana Biła, Słoneczne akordy w palecie Iwana Trusza. Prace ze zbiorów Muzeum Narodowego im. Andrzeja Szeptyckiego we Lwowie, katalog wystawy, Państwowa Galeria Sztuki Sopot 2011
• Aleksandra Melbechowska-Luty, Mali mistrzowie polskiego pejzażu XIX wieku, Warszawa 1997
• Beata Lewińska-Gwóźdź, Iwan Trusz: malarski pejzaż duszy, cyt. za: A. Melbechowska-Luty, jw.
• Aleksander Rudiaczenko, Iwan Trusz: pielgrzym farb i słońca