Hilary

Był przede wszystkim malarzem i scenografem teatralnym, zajmował się także grafiką prasową, i w kraju to zajęcie bywało jego stałym źródłem utrzymania. Urodził się w Szopienicach, które wtedy, w 1926, nie było jeszcze dzielnicą Katowic. Ojciec, Jan, pół-Argentyńczyk, żołnierz Legionów Piłsudskiego, odszedł, gdy Hilary i jego brat byli małymi dziećmi; wrócił do Argentyny. Przyszły artysta odziedziczył po nim nieco egzotyczną urodę, dla której w szkole był nazywany Żydem. Żydem natomiast był ojczym chłopca; w czasie II wojny światowej matka, Maria z Helwigów, została aresztowana przez Niemców za „hańbienie rasy” i stracona w 1942 w KL Auschwitz. Osieroconym osiemnastolatkiem zaopiekował się ślusarz Emil Marcol; sam utalentowany, udzielał chłopcu lekcji rysunku i malarstwa. W Szopienicach w czasie okupacji trzymali sztamę i kultywowali zasady przyjaźni i lojalności młodzieńcy z konspiracyjnej Budki Kanolda, bez wyjątku potomkowie powstańców Śląskich; ważne rolę w tej grupie odgrywali właśnie Hilary Krzysztofiak i Kazimierz Kutz, późniejszy reżyser, od którego po latach wspólnej pracy dowiedziałem się o Hilarym i o aurze tamtych czasów.

Na jakich fundamentach była budowana postawa artystyczna i życiowa Hilarego Krzysztofiaka, dowiemy się z jego notatek, będących dopełnieniem twórczości plastycznej, nie zawsze jednorodnej formalnie. Pisze więc twórca:

Mój przyjaciel, który jest pisarzem, powiedział mi: – Wiesz, napisałem pierwszy rozdział mojej nowej książki tak, aby się przekonać, że potrafię pisać «zrozumiałym» językiem, pisać «pięknie»… cóż, kiedy zdradziłem siebie!.

On sam był najdalszy od beznadziejnego serwilizmu. Malując własne „Kosmiczne anteny”, był zajęty wyłącznie aktem tworzenia, kolejną próbą wydobycia to sennych wizji, to powidoków. Dbając o ich prawdę, pozostawiał na płótnie, na płycie pilśniowej, autentyczny wyraz. Forma, jedyna w swoim rodzaju, zawierała nie tylko malarskie smaczki, którymi mógłby się zachwycić ten czy ów piewca polskiej odmiany koloryzmu, lecz także zgrzyty, jak gdyby wyrwane z innego obrazu, elementy modelunku w obrębie kolorytu lokalnego!

Ta sztuka niepokoi, a bywa, że i mąci nasze potoczne oczekiwania stawiane malarstwu – potwierdzając to spostrzeżenie napisała znawczyni i historyk sztuki Danuta Wróblewska. I w innym miejscu, gdy podkreślała poczucie wolności Hilarego (artysta zamieni imię na nazwisko z chwilą uzyskania obywatelstwa amerykańskiego): Jego malarstwo także było wolne. Traktował je zachłannie, dawał w nim siebie w pełni. (…) Obrazy Hilarego oddychają przestrzenią, a przedmioty w nim panujące – papiery, wstęgi, mechanizmy i latawce – zyskują wyrazistszy byt. W tym świecie wyobrażeń nie ma ludzkiego gospodarza, ale uderza ład wskazujący na wyższą, transcendentną przyczynę.

Wciągał widzów w świat swoich wizji, żywych, głębokich, przestrzennych, nie kryjąc, że namalowane kompozycje i narzucające się znaczenia wywodzą się w sensie formalnym z wycinków białego, rozmaicie oświetlanego papieru, z papieru zgniecionego ręką nerwusa lub niedoszłego samobójcy. Czystość modelunku, precyzja form, wreszcie intensywność kolorów kazały Józefowi Czapskiemu, sprzyjającemu artyście, szukać powinowactw twórczości Hilarego z surrealizmem Maxa Ernsta i Salvadora Dalí. Pisząc o formach abstrakcyjnych, jakby wyrastających z lasów tropikalnych w obrazach polskiego artysty, zauroczony, mądry przecież Czapski zdawał się tracić czujność i zapominał, że Hilary wprawdzie przedstawia, ale nie opowiada, tak jak opowiadają surrealiści narracyjni, robiący wiele, by nadać urodziwy powab ilustracjom najstraszniejszych snów. Wnikliwy krytyk, sam malarz, w końcu sam zauważa, że należy zastosować inne kryteria do zbadania i określenia istoty fenomenu artysty.

Zrobiwszy przegląd powinowactw malarskich Krzysztofiaka, od Magritte’a, idąc w głąb, do Boecklina, Józef Czapski zatrzymuje się nagle, pozytywnie oszołomiony odważną kolorystyką i tajemnicami formy: Ten kolor – pisze – jest u niego nieraz gwałtowny aż do egzasperacji, nie zawsze zwycięski, czasem staje się jak gdyby krzykiem wypadającym z malarstwa, ale bo też każde nowe płótno jest próbą stworzenia nowej harmonii form i kolorów, a artysta prowadzi ja z uporem i odwagą zawsze do końca, do skraju swego eksperymentu. Ale ogromna większość tych obrazów ma zadziwiającą pełnię i jakże nieraz wielką delikatność gry.

Echo niesie mistrzowskie słowa Czapskiego. Powrócę jednak jeszcze do ludzkich losów. Artysta opuścił Warszawę, jak sam pisał, w okresie najgorszego socrealizmu. Podczas dzielenia czasu na malarstwo i prace dorywcze w Szklarskiej Porębie zetknął się z Konradem Swinarskim, późniejszym wielkim reżyserem, i malarzem Klaudiuszem Jędrysikiem. Wraz z młodymi artystami z Katowic, siostrami Broll, Marią Obrembą (późniejszą żoną Sławomira Mrożka) założyli grupę ST-53. Skrót nazwy wskazywał na to, że Katowice w roku 1953 przemianowano na Stalinogród, czy była to tarcza dla jedenastu artystów, którzy manifestacyjnie przeciwstawiali się dominacji realizmu socjalistycznego? Wystawiali w mieszkaniach prywatnych jako grupa, nie podpisując swych prac.

Krzysztofiak znalazł się na powrót w Warszawie, odnowił przyjaźń z Mironem Białoszewskim i Lechem Emfazym Stefańskim, zamieszkał z nim w słynnym potem w literaturze mieszkaniu przy Tarczyńskiej. Na sławną odwilżową wystawę w Arsenale w 1955 roku dał martwą naturę zwaną odtąd „Szczęką”. Siła wyrazu płótna przedstawiającego ekspresyjnie narysowaną, skomponowaną i namalowaną szczękę bydlęcą nie wyrażała niczego poza tym, a jednak zagrała na tej wielkiej wystawie – sugestywna, wzbudziła potężne emocje. Artysta pracował jako redaktor graficzny w „Nowej Kulturze”, piśmie młodych twórców i intelektualistów. Redakcja odstąpiła mu na pracownię pokój na 17. piętrze właśnie oddanego do użytku Pałacu Kultury i Nauki. Bywało, że nocami tylko to jego okno PKIN było rozświetlone. Wystawiał z grupą ST-53 w prestiżowej galerii Krzywe Koło. W 1958, w tych czasach, które dawały coraz mniejszą nadzieję swobody, poznał przyszłą żonę, dziennikarkę Krystynę Miłotworską. Po likwidacji przez władze „Nowej Kultury” pozostał oficjalnie bez mieszkania, dopiero w 1959 wprowadził się na krótko do pracowni przy zetemesowskiej „Walce Młodych” przy ul. Smolnej, gdzie czuwał nad stroną graficzną pisma. W 1960 otrzymał zgodę na użytkowanie piwnicy przy ul. Mickiewicza, gdzie żył i pracował do 1965. W tamtych latach trwała jego przygoda z „Ruchem Muzycznym” (i przedłuży się ona do półrocza pobytu artysty poza Polską!). To, że projektował coraz bardziej kolorowe okładki, nie wszystkim w redakcji się podobało, ale właśnie kolor i plastyczna intryga stało się niebawem wyraźnym sygnałem dla inteligencji nie tylko branży i przeto pismo mogło powiększyć nakład.

Miało być inaczej, ale nie mogło. Uznanemu artyście w roku 1965 przydzielono pracownię na Żoliborzu, w gmachu przy placu Wilsona nad kinem Wisła. Bez większych problemów podróżował na Zachód, miał wystawy w Paryżu. Na wystawę w Holandii wyjechał w paskudnym roku 1968, stamtąd wyjechał do Kolonii, i nie jest do końca pewne, czy nie zamierzał wrócić do kraju. Na wieść jednak, że żona Hilarego, Krystyna Miłotworska, podjęła pracę w Radiu Wolna Europa, SB zaplombowało pracownię. Warszawski oddział ZPAP nie wyraził zainteresowania pracami i sprzętami artysty, przeto czyszcząc lokal wyniesiono wszystko do pomieszczeń pralni. Większość prac uległa zniszczeniu i „rozproszeniu”. Hilary tymczasem, pomieszkując z żoną w Monachium, wystawiał w Lozannie, podróżował do Stanów Zjednoczonych, wystąpił o obywatelstwo amerykańskie. Tymczasem pod koniec 1972 władze Monachium przydzieliły artyście mieszkanie z pracownią przy Riesstrasse, na terenach byłego miasteczka olimpijskiego.

Podróżował na Korsykę, przywiózł stamtąd nowe obrazy. Laureat prestiżowej Nagrody Fundacji im. Alfreda Jurzykowskiego za całokształt twórczości, otrzymał wraz z żoną obywatelstwo amerykańskie. Odnosił sukcesy w Niemczech, a niebawem w Stanach Zjednoczonych. Wystawa za wystawą. W Europie Zachodniej i za oceanem kupowano jego obrazy. Był osobistością w polskich środowiskach emigracyjnych. O artyście, cenionym w kręgu paryskiej „Kultury”, pisali poza Czapskim Włodzimierz Odojewski, Tadeusz Nowakowski, Roman Palester.

Opuścił Europę w 1978, na długie spłaty kupił dom w Falls Church w Virginii. 30 września 1979 zmarł powalony atakami serca, jednym po drugim.

Na pogrzebie przemawiał m.in. Henryk Grynberg:

Zaszczyt to być przyjacielem tak znakomitego artysty i szczęście to znać osobiście człowieka o tak dobrym, uczciwym i łagodnym sercu jak Hilary. Takie szczęście nie może trwać. Takie serce jak Hilarego za wiele odczuwa, aby mogło go starczyć na długo… Jego ostatnia seria portretowa «Milionerki z Florydy» to cudowny rozbłysk talentu, jak płomień, który podrywa się w pełnym blasku nim zgaśnie.

Przez dwadzieścia lat od wyjazdu artysty był w PRL zapis na Hilarego. Jak widać, na szczęście nie sposób do cna wydrapać znaki autentycznych wartości.

Hilary Krzysztofiak w pracowni przy ul. Mickiewicza w Warszawie, fot. Andrzej Zborski

Źródła:

• Agata Soczyńska Przesłanie wolności w życiu i sztuce Hilarego Krzysztofiaka Sztuka Europy Wschodniej | Искусство Bосточной Европы | Art of Eastern Europe 3, 401-410 2015
• Józef Czapski, Przez morze przepłynął, „Kultura”, Paryż, Nr 1-2/1980
• Marek Sołtysik, Hilary, Gazeta Krakowska, Nr 33/1992, 8–9 II 1992, str. 5
• Jan Zieliński, Hilary. Obraz albo świat cały, Odra, Nr 5/1992, str. 61-66
• Hilary / 1926-1979 / malarstwo \ painting, październik-listopad 1991, Warszawa, Galeria Kordegarda [katalog wystawy]
• Hilary Krzysztofiak w: „Towarzystwo Przyjaciół Archiwum Emigracji. Sztuka Polska na Świecie”. [dostęp 28 stycznia 2023].