„Czarodziejska góra” w Kościelisku. O artystach i dawnym sanatorium Dłuskich.

Rafał Malczewski w swoich wspomnieniach z Zakopanego pisał: Porządny gruźlik z cenzusem jechał do sanatorium dr Dłuskich. Tam leczono się uczciwie […] Państwo Dłuscy mieszkali w osobnym domku, gdzie bywała w latach przed pierwszą wojną siostra pani Dłuskiej, pani Curie-Skłodowska, z córeczkami. Była już wdową i sławną na cały świat. […] Dr Dłuski był mały i ruchliwy, ale prawdziwą potęgą była pani Bronisława Dłuska, prototyp Ataturków. Wójt gminy Zakopane i jego kolega z Kościelisk trzęśli się na jej widok, władała starostwem, nie lękała się namiestnictwa i może nawet cesarza. Po prostu tkwiła w niej energia atomowa.

Małżeństwo lekarzy, Bronisława z domu Skłodowska i Kazimierz Dłuski, stali się twórcami pierwszego na ziemiach polskich sanatorium dla osób z chorobami płuc. Dla lokalizacji przedsięwzięcia wybrali rozległe tereny w Kościelisku położonym nieopodal Zakopanego. Znaczącego wsparcia finansowego inwestycji udzieliła młodsza siostra Bronisławy, wybitna uczona Maria Skłodowska-Curie, która przeznaczyła na ten cel część kwoty z pierwszej Nagrody Nobla, o czym do dziś informuje okolicznościowa tablica umieszczona na budynku dawnego zakładu leczniczego. Gmach sanatorium, inspirowany stylem architektury zakopiańskiej, zbudowany został w latach 1899-1902 według projektu krakowskiego architekta Wandalina Beringera przy współpracy Sławomira Odrzywolskiego. Sanatorium Dłuskich rozpoczęło działalność w listopadzie 1902 roku, a fundusze otrzymane od Noblistki umożliwiły prowadzenie dalszych prac przy wyposażeniu wnętrz.

Aranżację pomieszczeń wspólnych, takich jak sala teatralna, sala muzyczna,  biblioteka z czytelnią, powierzono artystom zrzeszonym w Towarzystwie Polska Sztuka Stosowana, które popierało integrację sztuki w duchu stylistyki secesyjno-ludowej. Idee odnowy rzemiosła, które pojawiły się w Europie pod koniec dziewiętnastego stulecia, głównie za sprawą brytyjskiego ruchu Arts&Crafts, okazały się w sztuce polskiej niezwykle żywe. Już w 1901 roku w Krakowie powstało Towarzystwo Polska Sztuka Stosowana, koncentrujące swoją działalność na promowaniu i upowszechnianiu rzemiosła oraz dążeniu do podniesienia rangi sztuki użytkowej, tak by nie traciła ona wartości estetycznych. Początkowo Towarzystwo Polska Sztuka Stosowana korzystało z doświadczeń stylu zakopiańskiego propagowanego przez Stanisława Witkiewicza, ale również inspirowało się wpływami secesji i szkockiego artysty Charlesa Renniego Mackintosha oraz Warsztatów Wiedeńskich, założonych w 1903 roku przez Josefa Hoffmana i Kolomana Mosera.

Mebel przypominał formy z ubiegłego stulecia, ale coraz bardziej się od nich oddalał. Coraz bardziej znikał ornament, konstrukcja mebla uwzględnia nowoczesne wymogi i nadaje mu formy coraz bardziej uproszczone, dekoracja polega przede wszystkim na użyciu rozmaitych gatunków drzewa, często importowanych i dotychczas nie używanych. Wielką rolę w dekoracji wnętrz odgrywają rozmaite tkaniny, jak obicia mebli, wzorzyste i barwne kobierce, obicia ścian, rozmaite drobiazgi dekoracyjne wykonane w ceramice, szkle i metalu, a także nowoczesne, sztuczne oświetlenia. [cyt. za: Władysław Jarocki, Meble]

Ruch odnowy rzemiosła przyczynił się do kompleksowego spojrzenia na architekturę. Idea integralności projektu łączącego zagadnienia czysto użytkowe i estetyczne znalazła zastosowanie przy wystroju nie tylko wnętrz mieszkalnych, a przede wszystkim w dużych realizacjach, takich jak nowoczesne zakłady lecznicze. Pobyty pacjentów w sanatoriach, zazwyczaj długotrwałe, warunkowały konieczność tworzenia pomieszczeń wspólnych, w których koncentrowało się życie towarzyskie mieszkańców owych „czarodziejskich gór”.

Do prac projektowych we wnętrzach sanatorium zaproszeni zostali Karol Frycz, Henryk Uziembło i Jan Rembowski. W latach 1908-1910 opracowali całościową koncepcję wyposażenia sal, obejmującą projekty mebli, tkanin, dekoracji ściennych, witraży i oświetlenia. Wnętrza te nie zachowały, a ich ówczesny wygląd znany jest jedynie z archiwalnych fotografii zamieszczonych w czasopiśmie „Sztuka Stosowana” w 1910 roku.

Duży salon ze sceną dla przedstawień teatralnych skomponował Jan Rembowski. Całość utrzymana w tonie szaroniebieskim, zaczynając od linoleum podłogi, a kończąc na suficie,  ścianach i zmywalnym pokryciu mebli. Ściany pokryte są częściowo freskami [obrazy malowane temperą na płótnie], częściowo kompozycją stylizowanych pawich piór. Przepysznym szczegółem jest kominek (kryjący radiator od centralnego ogrzewania), złożony z mieniących się kafli i ślicznego okratowania z polerowanego brązu. Nad kominkiem znajduje się oryginalny w kompozycji i wybornie stonowany witraż, przedstawiający „wieszczkę Tatr”. W bocznych oknach umieszczone zostały dwa mniejsze witraże. Do salonu prowadzą schody i przedsionek, skomponowane również przez Rembowskiego, o wspaniałych lampach z kutego żelaza i kryształowych szkieł, i ozdobione pięknie pomyślanymi odrzwiami i boazerią.

Salon Rembowskiego łączy się dużymi drzwiami z salonem muzycznym, wytwornie urządzonym według pomysłu Henryka Uziembły. Białe, lakierowane meble, kryte gorąco żółtym materiałem, szlifowane lustra, czarny fortepian, jasnopopielate tło linoleum podłogi, okazałe lampy, barwne i wysoce harmonijne mozaiki i dekoracje ścienne, wreszcie przepiękne witraże okienne w tonach rdzawozłotych dają całość niezmiernie wykwintną.

Karol Frycz urządził nader interesująco czytelnię, dając jej ogólny ton liliowoszary, zarówno w meblach, jak w drewnianych obramieniach ścian, drzwi i okien. Piękne w rysunku są meble, zwłaszcza duży fotel, zegar, szafy biblioteczne oraz ruchoma balustrada, zamykająca się przy wydawaniu książek z czytelni. Bardzo oryginalne są lampy w kształcie latarek, polichromia ścian nad boazerią, kominek kafelkowy z mozaiką, przedstawiającą zabawną grupę kotów, wreszcie witraże okienne z papugami.

[Z wnętrz artystycznych, [w:] „Świat” 1910, nr 32]

Dłuscy prowadzili sanatorium do 1918 roku. Po ich wyjeździe z Zakopanego zakład leczniczy działał jeszcze przez dziesięć lat, potem budynek przejęło Ministerstwo Spraw Wojskowych i przekształciło w wojskowy dom wypoczynkowy, dokonując przy tym znaczących i nieodwracalnych ingerencji w wewnętrzną konstrukcję budynku. Z bogatego wyposażenia dawnego sanatorium zachowały się tylko nieliczne obiekty, wśród nich  panneau dekoracyjne autorstwa Jana Rembowskiego, które zdobiło niegdyś główny salon. Obrazy przedstawiające motyw pochodu góralek i górali przekazane zostały w 1928 roku do zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie. Natomiast w Muzeum Tatrzańskim w Zakopanem zachowała się lampa projektu Rembowskiego wykonana z kryształu górskiego oprawionego w metal. Nie tak dawno na rynku sztuki pojawił się z kolei fotel z sali teatralnej, również autorstwa Rembowskiego, mebel o prostej konstrukcji zdobiony stylizowanym ornamentem roślinnym zaczerpniętym ze sztuki podhalańskiej.

Jan Rembowski (1879–1923), artysta, który wykonał kompleksowy projekt sali teatralnej w sanatorium kościeliskim, ukończył studia w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Początkowo kształcił się w pracowni rzeźbiarskiej Konstantego Laszczki, a w latach 1905-1907 uczęszczał do pracowni malarza Józefa Mehoffera. W Kościelisku bywał często, w związku z trapiącą go chorobą płuc. Będąc pod opieką Dłuskich, równocześnie pracował twórczo i działał w lokalnym środowisku artystycznym. W 1909 roku, a więc w trakcie projektowania wnętrz sanatorium, stał się jednym ze współzałożycieli Towarzystwa Sztuka Podhalańska. Na twórczość Jana Rembowskiego największy wpływ miała recepcja młodopolskich dzieł Stanisława Wyspiańskiego oraz oddziaływanie sztuki ludowej Podhala.

Źródła:

• Irena Huml, Polska Sztuka Stosowana w XX wieku, Warszawa 1978
• Rafał Malczewski, Pępek świata. Wspomnienia z Zakopanego, Warszawa 1999
• Władysław Jarocki, oprac. Zofia Weiss, Katarzyna Łomnicka, Kraków-Zakopane 2015