Artyści polscy na wystawach w Pittsburghu w latach 1923-1938

Historia wystaw międzynarodowych poświęconych wyłącznie sztuce rozpoczyna się w Wenecji, gdzie od 1895 roku niemal nieprzerwanie odbywa się Biennale Weneckie. W tym samym czasie po drugiej stronie oceanu amerykański przemysłowiec i filantrop Andrew Carnegie powołuje Carnegie Institute w Pittsburghu, zapoczątkowuje działalność Carnegie Museum of Art i zostaje fundatorem oraz patronem Międzynarodowych Wystaw Malarstwa (International Exibition of Paintings). Ten cykliczny, początkowo corocznie odbywający się pokaz malarstwa organizowany jest w Pittsburghu od 1896 roku i należy do najstarszych ekspozycji sztuki w Ameryce. W swojej działalności Andrew Carnegie promuje zresztą nie tylko sztuki plastyczne, kilka lat wcześniej ufundował słynną salę koncertową Carnegie Hall w Nowym Jorku, a także sieć bibliotek publicznych. 

Wystawy malarstwa organizowane w Carnegie Institute w Pittsburghu miały na celu prezentowanie i promowanie współczesnej sztuki światowej oraz budowę kolekcji muzeum określanej jako „old masters of tomorrow”. Z corocznych ekspozycji kupowano do zbiorów wybrane prace współczesnych artystów, tworząc tym samym znaczącą kolekcję malarstwa amerykańskiego i światowego. Obecnie zbiory Carnegie Museum of Art liczą ponad 35 tysięcy prac, w tym dzieła impresjonistów i postimpresjonistów francuskich. W ramach sieci Carnegie Museum działa również The Andy Warhol Museum w Pittsburghu, rodzinnym mieście artysty. W latach powojennych zmianie ulega formuła wystaw organizowanych w Carnegie Muzeum of Art. Początkowo coroczne prezentacje sztuki zastąpiono formą Biennale, zaś współcześnie wystawy międzynarodowe w Pittsburghu odbywają się z kilkuletnimi przerwami. W 2022 roku planowana jest ekspozycja 58th Carnegie International.

Carnegie Museum of Art, Pittsburgh, początek XX wieku

W latach 20. i 30. ubiegłego stulecia wielu polskich artystów regularnie uczestniczy w wystawach malarstwa organizowanych w Carnegie Institute w Pittsburghu. Ekspozycje te  prezentowane są następnie także w innych miastach Ameryki – w Saint Louis, Filadelfii, Nowym Jorku, Cleveland, Baltimore, Chicago. W okresie międzywojennym Polacy trafiają do Pittsburgha dzięki koncepcji poszerzenia prezentacji sztuki o przedstawicieli kolejnych krajów. Homer Saint Gaudens, ówczesny dyrektor Carnegie Institute i zarazem kurator wystaw, w swoich podróżach po Europie odwiedza również Polskę, gdzie nawiązuje kontakt z Władysławem Jarockim, profesorem krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych i doskonałym organizatorem polskiej ekspozycji na Biennale w Wenecji w 1920 roku.

W maju 1923 r. zaskoczyła mnie wizyta nieznanego mi cudzoziemca Amerykanina. Był nim p. Homer Saint Gaudens z USA, człowiek o dużej kulturze, bardzo obeznany z życiem artystycznym świata zachodniej Europy – jak się w czasie rozmowy przekonałem. (…) Przyjechał w zamiarze wciągnięcia polskiego malarstwa w orbitę stałych – co roku odbywających się, od początku XX wieku – międzynarodowych wystaw malarstwa, urządzanych przez Instytut Carnegie w Pittsburghu, stamtąd przewożonych kolejno do innych miast Stanów Zjednoczonych. (…) Zaproponowaną mi współpracę w urządzaniu naszego udziału w Wystawach Instytutu Carnegie – przyjąłem. Doskonale zdawałem sobie sprawę, jak ważną jest dla naszej sztuki, dla naszego prestiżu narodowego, dla naszych artystów stała możliwość brania corocznego – mniej więcej – udziału (20 – 40 eksponatów) bez żadnych kosztów, kłopotów, ryzyka w wystawach w Stanach Zjednoczonych, gdzie dotąd nas prawie nie znano, bo tylko raz – w r. 1905 – wystawiony był bardzo dobry „Portret mężczyzny” Olgi Boznańskiej (…)

Z dwoma reprezentantami nawiązałem bardzo miłe towarzyskie stosunki, odwiedzali nas w Krakowie, byli też i na Harendzie. W ten sposób polscy artyści brali udział w wystawach Instytutu Carnegie i w szeregu większych miast od r. 1923-1938, czyli w 12-tu wystawach. St. Gaudens i Lerolle poznali nasze malarstwo dobrze, zwiedzili w r. 1929 pawilon Krajowej Wystawy Powszechnej w Poznaniu. Zaznajomili się z pracami moich kolegów ze „Sztuki” i malarzy z innych nowszych grup, jak „Jednoróg”, „Praesens”, „Rytm”, „Pro Arte”, „Plastyka”, „Bractwo Łukasza”, „Kapiści”, „Blok” i in.

W 1929 roku prof. Władysław Jarocki zostaje zaproszony do udziału w obradach jury wystawy. Wspomina: Przyjechawszy przed południem, a po ulokowaniu się w hotelu, zaraz udaliśmy się do Museum of Art, gdzie w salach zastaliśmy już rozstawiony materiał wystawowy i gdzie zabierano się już do rozwieszania obrazów. A ponieważ wystawy Carnegie ograniczały się, jak wyżej już objaśniłem, tylko do olejnych obrazów, urządzanie było łatwizną. Wszystkich obrazów było 250. Jurorów 6-ciu razem z amerykańskimi, byliśmy więc już w komplecie. Po wspólnym lunchu, na który zaprosił nas jeden z potentatów stalowych p. Lehman, byliśmy znów na wystawie, by zaznajomić się z obrazami, z których jutro mieliśmy zrobić wybór do nagród. (…) krążyliśmy po pustych – zamkniętych jeszcze dla publiczności – salach – układając – każdy – swoją listę, potem następowało porozumienie się, przekonywanie, dyskusja, głosowanie próbne, drugie, trzecie i upragniona przerwa na lunch, odpoczynek. Po definitywnym głosowaniu ostateczny wynik.

Władysław Jarocki pełni rolę kuratora polskiej ekspozycji przez dwanaście lat. Przez ten czas stara się, by pokazać amerykańskiej publiczności wybór prac reprezentatywnych dla ówczesnego malarstwa polskiego, choć oczywiście nie ma tam miejsca na twórczość artystów związanych z awangardą. Na Międzynarodowych Wystawach Malarstwa w Pittsburghu swoje obrazy prezentują malarze środowiska krakowskiego: Władysław Jarocki, Alfons Karpiński, Fryderyk Pautsch, Kazimierz Sichulski, Wojciech Weiss. Pojawiają się wcześniejsze kompozycje Jacka Malczewskiego i znane w świecie malarstwo portretowe pędzla Olgi Boznańskiej. Pokazywane są obrazy Meli Muter i Romana Kramsztyka, których twórczość cieszy się dużym zainteresowaniem. Kompozycję „Chiński żongler” Kramsztyka kupuje z XXX Międzynarodowej Wystawy Malarstwa w 1931 roku paryskie Muzeum Sztuki i Historii Judaizmu. W latach 30. na wystawach w Pittsburghu swoją obecność silnie zaznacza środowisko wileńskie reprezentowane przez obrazy Ludomira Ślendzińskiego, Bronisława Jamontta, Michała Roubę. Obecni są również artyści związani z kręgiem prof. Tadeusza Pruszkowskiego i szkołą warszawską, tacy jak Eugeniusz Arct, który na rynku antykwarycznym znany jest głównie z powojennych pejzaży malowanych w Kazimierzu nad Wisłą. W dużym wyborze eksponowane są obrazy Tamary Łempickiej utrzymane w stylistyce art déco, tak chętnie kupowane przez kolekcjonerów amerykańskich.

W ostatnich latach na rodzimym rynku antykwarycznym coraz częściej pojawiają się prace prezentowane w okresie międzywojennym na Międzynarodowych Wystawach Sztuki w Carnegie Museum of Art w Pittsburghu. Obrazy o takiej historii osiągają znaczące notowania aukcyjne.

Źródła:

• Anna M. Drexlerowa, Andrzej K. Olszewski, Polska i Polacy na powszechnych wystawach światowych 1851-2000, IS PAN Warszawa 2005
• Władysław Jarocki, Moje drogi malarskie i inne wspomnienia [w:] Zofia Weiss, Katarzyna Łomnicka, Władysław Jarocki, Kraków-Zakopane 2015