Uczniowie i przyjaciele Jana Stanisławskiego

Zanim każdy z nich poszedł własną drogą, skrzyknęli się i urządzili wielką wystawę dzieł malarskich Stanisławskiego, tego samego, który jako człowiek-góra, został przedstawiony w 1905 roku przez Kazimierza Sichulskiego w karykaturze. W cieniu mistrza – nagrzanej słońcem skały – siedzą może niekoniecznie najwybitniejsi, ale na pewno najwierniejsi studenci mistrza: Stefan Filipkiewicz, Stanisław Czajkowski, Henryk Szczygliński, Stanisław Kamocki. 

Różnie bywa z tą wybitnością, a sława jest kapryśna. Spośród tuzów należał do uczniów Stanisławskiego Tadeusz Makowski, ale w jego dojrzałej twórczości nie ma śladu wpływu mistrza nauczającego, że natura jest nasycona duchowym pierwiastkiem, który artysta powinien wydobyć. Studiował trochę u Stanisławskiego Witkacy. Malarzem pragnącym za wszelką cenę iść za głosem Stanisławskiego, z czym kolidowała jego fascynacja Wyspiańskim, był Jan Bulas (wrócę tu może jeszcze kiedyś do tej zapomnianej postaci, przypominając o procesie sądowym, który Bulas wytoczył krytykowi sztuki, zaprezentowawszy na sali sądowej własne obrazy w charakterze świadków). Po porażkach życiowych, bynajmniej nie artystycznych, stracił kontakt z rzeczywistością. 

Gdyby nie przedwczesna śmierć wskutek zaczadzenia, byłby zapewne najwierniejszym uczniem i ciekawym kontynuatorem Stanisławskiego siostrzeniec braci Gierymskich Stanisław Kuczborski. O odwadze w potraktowaniu motywu, ryzykownej, a przecież wygranej kompozycji, wreszcie o artystycznym dowcipie Kuczborskiego świadczy jego pejzaż rzymski. Malowany na malutkiej deszczułce szerokimi pociągnięciami pędzla, wypełniony popołudniowym światłem odbitym z rozżarzonego muru cmentarza, przyciąga widza, o dziwo, tym, co się dzieje na drugim planie: czerniejącą grupą księży w kapeluszach o szerokich rondach. 

Pozostawiając może na późniejsze omówienia twórczość czterech ważnych uczniów – znanego ukraińskiego pejzażystę Iwana Trusza, niezależnego w sądach i twórczości Marcina Samlickiego, cenionego kubistę i surrealistę, działającego we Francji Louisa Marcoussisa (Ludwika Markusa) oraz wybitnego projektanta, artystę książki Jana Bukowskiego – znajdziemy się w samym środku środowiska tych artystów Młodej Polski, którzy raz na zawsze pozostali przy pejzażu – malowanym głównie z natury. Polowe sztalugi, specjalne parasole, płótna gruntowane klejem z dodatkiem kredy, aby farba olejna mogła niemal w okamgnieniu łączyć się z podłożem, ta niezwykła procedura twórczego przenoszenia nie powłoki rzeczywistości, lecz jej ducha, wszystko to w specyficzny sposób wpływało na malarzy, no oczywiście, także na ich codzienność, na kontakty z ludźmi spoza branży. 

Dlatego Ludwik Misky (1884–1938), ceniony jeszcze za życia Stanisławskiego jako najlepszy kolorysta z jego grupy, tak namalował imponujący Potok w śniegu, żeby dzięki sztuczkom doskonale opanowanego warsztatu zachwycić i zjednać sobie nabywcę, a z drugiej strony, żeby ani przez moment nie odstąpić od zasad niezbędnych podczas tworzenia: uchwycić i w harmonii przyrody, i w zmaganiach z żywiołem, ten jeden jedyny moment, który zadziwia tajemnicą magii. 

I dlatego jako początkujący odbiorca dzieł sztuki, sam próbujący sił w malarstwie, w roku 1963 w Gmachu Głównym Muzeum Narodowego w Krakowie stanąłem przed skromnym kolorystycznie, lecz o potężnej sile sugestii, obrazem Stanisława Czajkowskiego (1878–1954) pt. Roztopy. Niby nic, pola, łąki, zwilgotniałe nawisy śniegu odsłaniają zgniłozieloną trawę. Z wycinka rzeczywistości, artysta, posługując się szorstkim pędzlem i tworząc zsyntetyzowane układy form, wydobył taką siłę nastroju, która kazała adeptowi stać przed płótnem godzinę, a potem nieraz wracać do źródła tajemnicy.  

Śmiem twierdzić, że bez zetknięcia się z Janem Stanisławskim artysta by tego dzieła nie stworzył. Tak samo, jak szczególnie utalentowany, choć nie najchętniej wykańczający obrazy, Henryk Szczygliński (1881–1944) nie pozostawiłby dobitnych jak pieczęć w świadomości widza nokturnów z krakowską zabytkową architekturą i z magistrackim halabardnikiem, i wreszcie tego wspaniałego nocnego muru Dominikanów. Szczygliński, który wszedł także do historii literatury jako, bez obsłonek, kochanek Marii Dąbrowskiej, był, jak większość uczniów Stanisławskiego, legionistą, brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej.  

Stanisław Kamocki (1875–1944) był przez całe pracowite życie oddany bez reszty twórczej kontynuacji krakowskiej szkoły pejzażu, pozostawiając w swoich pracach pamięć Jana Stanisławskiego. Może z pewnymi modyfikacjami: soczystość barw kijowsko-chersońskiego mistrza coraz bardziej zastępował rozjaśnioną paletą, czy to pod wpływem impresjonizmu, czy kolegów kapistów; w przeciwieństwie do Stanisławskiego zmagał się z dużymi płótnami. W pracy twórczej towarzyszyła mu logika kompozycyjna, której efekty, widoczne w pracach, dają wrażenie malarskiej solidności. W pejzażu przedstawiającym klasztor w Czernej intryguje ciekawe ujęcie, z perspektywy gdzieś z góry, zza drzew. Pewna błyskotliwość, widoczna w przedstawieniach ukwieconych łąk, przysporzyła artyście wdzięcznych odbiorców. Kamocki był pedagogiem, a żywota dokonał w Zakopanem jako wykładowca w Berufsfachschule Für Goralische Volkskunst pod administracją niemieckich okupantów. Sytuacja paradoksalna w przypadku piewcy urody natury. Zagmatwane bywają koleje losu. 

Stefan Filipkiewicz (1879–1944), twórca wyrazistych pejzaży, ze śladami pędzla z duktem „po formie”, mistrz gęstej, oleistej faktury malarskiej, wyspecjalizowany, rzec by można, w odtwarzaniu topniejących śniegów na konarach drzew w tajemniczym sadzie, ceniony i szanowany, podobnie jak wymienieni, członek elitarnego Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka” oraz wiedeńskiej Secesji, nagrodzony prestiżową nagrodą Polskiej Akademii Umiejętności, podobnie jak większość kolegów legionista, zdumiewał sztuką zharmonizowania na jednym płótnie niebywale z pozoru karkołomnych kontrastów kolorystycznych. W czasie II wojny światowej działał w konspiracji, chroniąc słabszych, tropionych, skazanych przez Niemców na zagładę. Uwięziony w obozie w Mauthausen–Guzen, został powieszony z wyroku nazistów. 

Dzieje i ludzkie losy. Spośród uczniów Jana Stanisławskiego pozostali wierni pejzażowi Stanisław Gałek, pędzlem penetrujący Tatry; nastrojowiec związany z Zachętą Teodor Ziomek; Piotr Hipolit Krasnodębski; Jan Talaga, autor imponujących malowideł na dworcu w Przemyślu… Nie możemy zapomnieć o Józefie Czajkowskim, bracie wspomnianego tu Stanisława. Ciekawy malarz, znakomity architekt, projektant wnętrz i pięknej książki, przeszedł do historii sztuki jako największa miłość życia Olgi Boznańskiej. Artystka, już po zerwaniu z Józefem Czajkowskim, nigdy nie wyruszała w podróż bez jego dużego olejnego portretu. 

Źródła:

• Maria Dąbrowska, Dzienniki powojenne 1945–1965, wybór wstęp i przypisy Tadeusz Drewnowski, tom I. Warszawa 1996. 
• Tadeusz Dobrowolski, Nowoczesne malarstwo polskie, tom II, Wrocław 1960. 
• Marek Sołtysik, Sekrety nieśmiertelnych, Warszawa 2009.