Każdy uczestnik rynku sztuki (lub osoba aspirująca do tej roli) powinien znać kilka podstawowych terminów, które znacznie ułatwią poruszanie się w jego meandrach. Tych kilka pojęć, które już za chwilę zostaną objaśnione i zilustrowane przykładami  – przyda się nie tylko w ocenie autentyczności i unikatowości obiektów, ale także w zrozumieniu procesu twórczego i realiów codzienności artystów. Co ważne, skupimy się teraz wyłącznie na malarstwie, a znane obrazy posłużą nam za ilustracje poszczególnych terminów.

Zaczynając od początku – naszym dziełem wyjściowym jest pierwowzór – oryginalny obraz będący autorskim pomysłem malarza, namalowany w jednym egzemplarzu, unikatowy. W momencie kiedy autor postanawia ponownie namalować tę samą lub bardzo podobną kompozycję mówimy o replice autorskiej (autoreplice, niektórzy nazywają ją także autoplagiatem). Jakie mogą być powody takiej decyzji artysty? Bardzo różne, od artystycznych, do bardziej przyziemnych, czysto finansowych. Malarz może rozpracowywać ten sam motyw wielokrotnie, dążąc do ideału; może wykonać replikę dla siebie, z pracy, którą malował na zlecenie; może powielać kompozycję, która cieszy się dużym zainteresowaniem kupujących; a wreszcie może po prostu dany temat wyjątkowo lubić. Takie autorskie repliki powstają zarówno w identycznej technice i o takich samych rozmiarach co pierwowzór, jak również w innych mediach i w różnych wymiarach. Im bardziej obraz jest unikatowy, a mniej powtarzalny, tym większa jest jego wartość.

Aleksander Gierymski "Żydówka z pomarańczami", własność Muzeum Narodowego w Warszawie oraz  "Żydówka z cytrynami", własność Muzeum Śląskiego w Katowicach

Aleksander Gierymski „Żydówka z pomarańczami”, 1880-1881, własność Muzeum Narodowego w Warszawie
oraz „Żydówka z cytrynami”, 1881, własność Muzeum Śląskiego w Katowicach

Alfons Karpiński "Żółte róże", źródło: Salon Dzieł Sztuki Connaisseur

Alfons Karpiński „Żółte róże”,
źródło: Salon Dzieł Sztuki Connaisseur

Alfons Karpiński "Żółte róże", źródło: Salon Dzieł Sztuki Connaisseur

Alfons Karpiński „Żółte róże”,
źródło: Salon Dzieł Sztuki Connaisseur

Alfons Karpiński "Żółte róże", źródło: Agra-Art

Alfons Karpiński „Żółte róże”,
źródło: Agra-Art

Alfons Karpiński "Żółte róże", źródło: Salon Dzieł Sztuki Connaisseur

Alfons Karpiński „Żółte róże”,
źródło: Salon Dzieł Sztuki Connaisseur

Jerzy Kossak "Wizja Napoleona", 1927, źródło: Muzeum Narodowe w Krakowie

Jerzy Kossak „Wizja Napoleona”, 1927,
źródło: Muzeum Narodowe w Krakowie

Jerzy Kossak "Wizja Napoleona", 1938 rok, źródło: Salon Dzieł Sztuki Connaisseur

Jerzy Kossak „Wizja Napoleona”, 1938 rok,
źródło: Salon Dzieł Sztuki Connaisseur

Kopia w odróżnieniu od repliki autorskiej jest identycznym odwzorowaniem pierwowzoru, ale przez innego malarza. Tutaj również możemy mówić o różnych technikach i wymiarach, ale sama kompozycja musi pozostać jak najwierniejsza. Młodzi artyści, uczniowie szkół malarskich od zawsze byli zachęcani do kopiowania dzieł dawnych mistrzów, co miało wzbogacić ich umiejętności, nauczyć klastycznego warsztatu. Także dziś, niejednokrotnie można spotkać w muzeach studentów Akademii Sztuk Pięknych przy rozstawionych sztalugach, godzinami kopiujących dzieła Matejki, Siemiradzkiego… Na kopii oprócz sygnatury twórcy powinniśmy znaleźć dopisek mówiący o autorze pierwowzoru np. „według Matejki”, „kop. Matejko”, „z Matejki”. Należy pamiętać, że kopia podpisana, w sposób który ma imitować sygnaturę autora oryginału, bez żadnej informacji, że jest kopią właśnie, może zostać uznana za falsyfikat!

Maurycy Gottlieb "Shylock i Jessica", 1876, obraz zaginiony

Maurycy Gottlieb „Shylock i Jessica”, 1876, obraz zaginiony

Marcin Gottlieb "Shylock i Jessica", 1887, źródło: Muzeum Historyczne Miasta Krakowa

Marcin Gottlieb „Shylock i Jessica” – kopia, 1887, źródło: Muzeum Historyczne Miasta Krakowa

Konstanty Szewczenko "Shylock i Jessica", źródło: Salon Dzieł Sztuki Connaisseur

Konstanty Szewczenko „Shylock i Jessica” – kopia, źródło: Salon Dzieł Sztuki Connaisseur

Nieco zbliżonym terminem do kopii jest pastisz, choć pojęcie to jest znacznie częściej stosowane w odniesieniu do literatury. Pastiszem nazywamy próbę imitacji stylu konkretnego artysty. Nie jest to więc, jak kopia, dokładne odwzorowanie pierwowzoru, a raczej wykorzystanie jego cech charakterystycznych, tematu, układu, formy malarskiej do stworzenia nowego dzieła w typie autora oryginału. O pastiszach możemy mówić na przykład w przypadku dzieł uczniów artystów prowadzących swoje warsztaty, co było szczególną domeną renesansu i baroku. Studenci kształceni w takich pracowniach od początku byli uczeni stylu i techniki typowej dla mistrza. Ich prace często były uzupełniane lub poprawiane przez samego nauczyciela, a w ekstremalnych przypadkach nawet przez niego sygnowane! W polskim malarstwie dwudziestowiecznym najpopularniejszą pracownią artystyczną była „Kossakówka” – szkółka malarska prowadzona w Krakowie przez Wojciecha, a później Jerzego Kossaka.

Józef Brandt "Walka o sztandar turecki", ok. 1905, źródło: Muzeum Narodowe w Krakowie

Józef Brandt „Walka o sztandar turecki”, ok. 1905,
źródło: Muzeum Narodowe w Krakowie

Adam Setkowicz "Walka o sztandar", źródło: Salon Dzieł Sztuki Connaisseur

Adam Setkowicz „Walka o sztandar”,
źródło: Salon Dzieł Sztuki Connaisseur

Wojciech Kossak "Polowanie par force, 1903, źródło: Agra-Art

Wojciech Kossak „Polowanie par force, 1903,
źródło: Agra-Art

Jerzy Kossak "Polowanie par force, 1940, źródło: Salon Dzieł Sztuki Connaisseur

Jerzy Kossak „Polowanie par force, 1940,
źródło: Salon Dzieł Sztuki Connaisseur

Mieczysław Krzyżak "Polowanie par force", źródło: Salon Dzieł Sztuki Connaisseur

Mieczysław Krzyżak „Polowanie par force”,
źródło: Salon Dzieł Sztuki Connaisseur

W momencie, w którym oryginał zostanie odwzorowany i powielony za pomocą techniki graficznej, fotograficznej lub drukarskiej, możemy mówić o reprodukcji. Reprodukcja może być wykonana w technikach bardziej szlachetnych jak drzeworyt sztorcowy, chromolitografia, fotograwiura, inkografia, serigrafia, giclée oraz w gorszych jakościowo jak oleografia, rotograwiura czy druk offsetowy. Celem reprodukcji jest przede wszystkim funkcja dydaktyczna – reprodukcje znajdziemy w książkach, artykułach, materiałach naukowych, ale także popularyzatorska. Reprodukowane dzieła umieszczane były i są na pocztówkach, plakatach, a także w formie „obrazów” dekorują wnętrza. Czasem wysokogatunkowe reprodukcje mogą służyć dla ochrony dzieła oryginalnego. Prace na papierze, szczególnie akwarele i pastele, są wyjątkowo wrażliwe i jako dzieła muzealne o wielkiej wartości nie powinny być wystawiane na działanie światła przez dłuższe okresy czasu. Oczywiście żadne muzeum nie będzie ukrywało swoich najcenniejszych dzieł przed oczami widzów, gdyż nie leży to w ich statucie, może natomiast wspomagać się reprodukcjami, w okresach, kiedy oryginał „odpoczywa” od szkodliwych dla niego warunków.

Jan Matejko "Hołd Pruski" we wnętrzu Sukiennic, źródło: Muzeum Narodowe w Krakowie

Jan Matejko „Hołd Pruski” we wnętrzu Sukiennic,
źródło: Muzeum Narodowe w Krakowie

Fotograwiura według "Hołdu Pruskiego" Jana Matejki, źródło: Salon Dzieł Sztuki Connaisseur

Fotograwiura według „Hołdu Pruskiego” Jana Matejki,
źródło: Salon Dzieł Sztuki Connaisseur

Aleksander Gierymski "Żydówka z pomarańczami", źródło: Muzeum Narodowe w Warszawie

Aleksander Gierymski „Żydówka z pomarańczami”,
źródło: Muzeum Narodowe w Warszawie

Drzeworyt sztorcowy według "Żydówki z pomarańczami" Aleksandra Gierymskiego, źródło: Muzeum Narodowe w Warszawie

Drzeworyt sztorcowy według „Żydówki z pomarańczami” Aleksandra Gierymskiego,
źródło: Muzeum Narodowe w Warszawie

Mam nadzieję, że omówione pojęcia pomogą lepiej poruszać się w świecie sztuki, ale to dopiero początek drogi! Czy macie inne terminy związane ze sztuką, które chcielibyście żebyśmy dla Was wyjaśnili? Piszcie koniecznie z propozycjami!

Autor: Karolina Bańkowska

Historyk Sztuki. Antykwariusz w Salonie Dzieł Sztuki Connaisseur. Entuzjastka Krakowa przełomu XIX i XX wieku - jego sztuki, architektury, historii i obyczajowości.
Ulubiony artysta: Zdzisław Beksiński.

zobacz inne teksty tego autora >>