ZPAP w Krakowie – początki działalności

W środowisku twórczym Krakowa początku dwudziestego wieku istniała silna potrzeba stworzenia przestrzeni dla współdziałania artystów prezentujących zróżnicowane tendencje w sztuce. Od 1897 roku istniało już wprawdzie prężnie działające Towarzystwo Artystów Polskich „Sztuka”, do którego przynależeli artyści tworzący w duchu Młodej Polski, czy też szerzej pojętego modernizmu, ale wciąż brak było organizacji zrzeszającej wielu innych krakowskich malarzy, rzeźbiarzy i grafików. W Krakowie nie było miejsca – oprócz Pałacu Sztuki – gdzie głowę mógłby przychylić malarz – pisał malarz i grafik Leon Kowalski, jeden z pomysłodawców i współorganizator nowego stowarzyszenia. Na zebraniu w Kole Literackim w styczniu 1911 roku Kowalski postulował założenie związku artystów, aby wspólnie móc organizować wystawy, ale też i wspierać się materialnie w trudnych okolicznościach życiowych. Myśl wypowiedziana, szybko przerodziła się w konkretne już działanie. W marcu 1911 roku zarejestrowany został Związek Powszechny Artystów Polskich w Krakowie, którego założycielami byli wspomniany Leon Kowalski, a także Kasper Żelechowski i Leonard Stroynowski – malarze studiujący niegdyś w pracowni Jana Matejki. Do kręgu pomysłodawców całego przedsięwzięcia należeli też Tytus Czyżewski oraz bracia Andrzej i Zbigniew Pronaszkowie. Celem nowego związku, zgodnie z zapisem w statucie, było urządzanie wystaw w kraju i za granicą z możliwością sprzedaży prac, wydawanie czasopism poświęconych sztuce oraz reprodukcji artystycznych, bezpośrednie sprowadzanie materiałów dla plastyków, udzielanie pożyczek i zapomóg twórcom, jak również budowa własnej siedziby z przestrzenią wystawienniczą.

W gronie założycieli nowego związku wyróżniał się malarz i grafik Leon Kowalski, świetny organizator, autor barwnych wspomnień „Pendzlem i piórem”. Leon Kowalski  (1870-1937) rozpoczął naukę w Kijowskiej Szkole Malarskiej, w latach 1891-1893  kontynuował studia w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych pod kierunkiem Władysława Łuszczkiewicza, Józefa Unierzyskiego, Leopolda Loefflera i Leona Wyczółkowskiego.  Dzięki otrzymanemu stypendium kształcił się następnie w Monachium i w Paryżu. Do monachijskiej Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych uczęszczał w 1894 roku, kształcąc się w pracowni malarz Karla Rauppa. W Paryżu uczył się pod kierunkiem Jean Paul Laurensa i Benjamina Constanta. W tym czasie dużo podróżował po Francji, odwiedzał też Włochy i Niemcy. Około 1900 roku przebywał w kraju, realizując wraz z rzeźbiarzem Wacławem Bębnowskim wystrój kościoła w Służewie koło Aleksandrowa Kujawskiego. W 1905 roku zamieszkał w Krakowie. Od początku działał niezwykle aktywnie w środowisku artystów krakowskich. W 1908 roku był jednym z założycieli grupy Zero, powstałej z inicjatywy Wojciecha Kossaka. W 1911 roku zakładał Związek Powszechny Artystów Polskich, którego był pierwszym prezesem. Kraków opuścił na kilka lat w czasie pierwszej wojny światowej, przebywając wówczas w Kijowie. Po roku 1920 powrócił na stałe do Krakowa i  ponownie włączył się aktywnie w życie środowiska artystycznego. W czerwcu 1921 roku z inicjatywy artysty założone zostało Towarzystwo Artystów Malarzy i Rzeźbiarzy „Sztuka Rodzima” zrzeszające twórców z różnych środowisk. Do nowo powstałego ugrupowania należeli zarówno artyści związani z Krakowem: Wlastimil Hofman, Leon Kowalski, Józef Krasnowolski, Ludwik Machalski, jak też malarze osiedli w Zakopanem: Alfred Terlecki i Zefiryn Ćwikliński, czy artyści pochodzący z Warszawy: Zofia Stankiewiczówna, Wincenty Drabik, oraz Marian Ruzamski mieszkający we Lwowie. W kolejnych latach Kowalski skupił się na organizacji stowarzyszeń twórców zajmujących się grafiką. W 1929 roku powołał Krakowskie Koło Grafików, przekształcone w kolejnym roku w Towarzystwo Artystów Grafików, którego był też prezesem. Należał ponadto do Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie. Brał udział w licznych wystawach w kraju i za granicą, miał kilka wystaw indywidualnych, głównie w TPSP w Krakowie. Malował pejzaże, widoki miejskie, widoki ogrodów z kwitnącymi drzewami, martwe natury, portrety. Posługiwał się olejem, pastelem, akwarelą. Jego dojrzały styl malarski ukształtował się przede wszystkim podczas pobytu w Paryżu i doświadczeń impresjonizmu francuskiego. Był również uznanym grafikiem, tworzył w technice drzeworytu, akwaforty i litografii.

Związek Powszechny Artystów Polskich rozpoczął swoją działalność od zorganizowania wspólnej ekspozycji wzorowanej na paryskim Salonie Niezależnych. I Wystawa Niezależnych odbyła się w Krakowie w maju i czerwcu 1911 roku, dzięki inicjatywie Tytusa Czyżewskiego i braci Pronaszków. Prace prezentowane były w tzw. „Budzie”, drewnianym pawilonie znajdującym się przy placu Świętego Ducha w pobliżu Teatru Słowackiego. Artyści zaadaptowali na potrzeby ekspozycji tymczasowy obiekt, w którym rok wcześniej pokazywana była „Panorama bitwy pod Grunwaldem” autorstwa Tadeusza Popiela i Zygmunta Rozwadowskiego w ramach obchodzonych uroczystości 500. rocznicy bitwy.

W I Wystawie Niezależnych udział wzięli artyści środowiska krakowskiego, pokazując łącznie ponad dwieście prac. Wśród wystawiających znaleźli się między innymi: Teodor Axentowicz, Tytus Czyżewski, Xawery Dunikowski, Stanisław Fabijański, Stanisław Gałek, Teodor Grott, Vlastimil Hoffman, Stanisław Kamocki, Alfons Karpiński, Jerzy Karszniewicz, Leon Kowalski, Józef Męcina-Krzesz, Ludwik Kwiatkowski, Jacek Malczewski, Artur Markowicz, Ludwik Misky, Soter Jaxa-Małachowski, Stanisław Podgórski, Andrzej Pronaszko, Zbigniew Pronaszko, Witold Rzegociński, Marcin Samlicki, Leonard Stroynowski, Włodzimierz Tetmajer, Wincenty Wodzinowski, Leon Wyczółkowski, Kasper Żelechowski. W recenzji wystawy zamieszczonej na łamach „Tygodnika Ilustrowanego” można było przeczytać: Artyści tedy założyli Związek samopomocy, który ma równolegle z Towarzystwem sztuk pięknych ułatwiać im zdobywanie środków życiowych. […] Aby zaś tego wszystkiego dokonać, trzeba było od czegoś zacząć. Zaczęto więc od wystawy, która w zamierzeniach swych organizatorów ma dostarczyć Związkowi pierwszych funduszów na dalsze przedsiębiorstwa. Taka jest geneza obecnej wystawy, która pod względem zaciekawienia, jakie budzi w Krakowie, może współubiegać się nawet ze zbliżającymi się wyborami do parlamentu.

Po sukcesie pierwszej wystawy Związek Powszechny Artystów Polskich zamierzał organizować ekspozycje cykliczne. W latach 1912-1913 zorganizowano dwie Wystawy Niezależnych (II i III), prezentowane w Pałacu Spiskim. Do kolejnej ekspozycji w 1914 roku – ze względu na wybuch pierwszej wojny światowej – już nie doszło. Po wojnie związek działał nadal. Od 1917 roku siedzibą stowarzyszenia i miejscem organizacji wystaw stał się na wiele lat Dom pod Krzyżem na rogu Placu Św. Ducha i ulicy Szpitalnej (obecnie oddział Muzeum Krakowa). W pierwszych latach działalności funkcję prezesa związku, obok wspomnianego już Leona Kowalskiego, pełnili: Wincenty Wodzinowski, Teodor Axentowicz, Leonard Stroynowski, Piotr Stachiewicz i rzeźbiarz Jan Raszka. W 1921 roku związek zmienił statut organizacji i nazwę na Związek Polskich Artystów Plastyków, zachowując tym samym dotychczasową skróconą formę – ZPAP. Dalsze lata funkcjonowania związku to przede wszystkim czas realizacji własnej siedziby, od początku postulowanej przez założycieli.

Źródła:

• 100 lat ZPAP. Monografia Związku Polskich Artystów Plastyków Okręgu Krakowskiego (1911-2011), pod red. Stanisława Tabisza i Jerzego Woziwodzkiego, Kraków 2011
• Nowy przekład w kolorze. Historia ZPAP, Warszawa 2010
• Słownik Artystów Polskich, t. IV, Ossolineum 1986