Stimmung – czyli cały Maksymilian Gierymski [część I]

Ciągnęło mnie, jeszcze adepta sztuki, do tamtych wrażeniowych studiów, czynionych wprost z natury, gdzie sugestywny nastrój czaił się w śladach znakomitej techniki alla prima i w świetlistości faktury. Możliwe, że podobnie to odbierał Aleksander, młodszy brat Maksymiliana, on bowiem tworząc w latach 1884–1890, długo po śmierci brata, klika dużych wersji swoich Trąbek, wydobył z najbardziej wówczas pospolitego przedwieczerza nastrój, który najbardziej sceptycznego widza wprawia z zakłopotanie, a zaraz potem w zdumienie, że człowiek własną ręka może tak  t o  namalować. Ważne – powtarzam – z kim się ogląda świat.

Maksymilian Gierymski jako małomówny mentor. Syn dozorcy terenów należących do szpitala wojskowego, urzędnika carskiego średniej rangi, muzykalnego domowego tyrana, brał udział w powstaniu styczniowym jako jeden ze studentów Instytutu Politechnicznego w Puławach, walczył, a bardziej wlókł się z oddziałem, w świętokrzyskich lasach, po wielu długich miesiącach wycieńczony wrócił do Warszawy i po krótkich studiach, m.in. plastycznych w Klasie Rysunkowej, nierepresjonowany – nie docieczemy mechanizmów – otrzymał stypendium rządowe na studia zagraniczne, przedłużone po dwóch latach… po pokazaniu nie komu innemu, tylko carskiemu namiestnikowi Bergowi obrazu Czerkiesi pędzący do ataku.

Sam artysta w jednym z listów pisze, że płótnem, którym zachwycił się Berg (rusyfikator, ten sam, który stłumił powstanie styczniowe) był jednak Zwiad kozaków kubańskich. Jeżeli tak, nie można się dziwić oczarowaniu ciemięzcy: dynamiczna kompozycja pędzla dwudziestodwuletniego „buntowszczika” zadziwia artyzmem i siłą wyrazu. A jeżeli do audiencji u Berga rzeczywiście skłonił Maksymiliana jego mistrz i nestor Juliusz Kossak, to także w tym kontekście trudno się gorszyć. Gdyby bowiem nie wyjednanie stypendium, zmarnowałby się nad Wisłą wielki talent.

Maksymilian Gierymski (1846-1874) „Powrót bez pana”, 1868 rok, źródło: Agra-Art

Od 1867 do jesieni 1869 Maks studiował w Akademii monachijskiej, był ulubionym studentem batalisty Franza Adama, z którym dzielił pracownię; z mistrzem łączyły go świetne stosunki już po zerwaniu z Akademią, miejscem, w którym, ceniony już jako dojrzały malarz, nie miał czego szukać. Pogrzeb mieszczanina, wystawiony w monachijskim Kunstvereinie i szeroko komentowany, został zakupiony przez miejscowego kunsthändlera – i tak to się zaczęło. Setki zamówień. No, talent! Bo przecież ten nastrojowy pejzaż ze sztafażem, dzieło, w którym realizm wykluczał brawurowe sztuczki i malarskie popisy, widoczne we wcześniejszym, jeszcze romantycznym w duchu płótnie Powrót bez pana, przyciągał nie feeriami warsztatu, lecz siłą nastroju. Błyskotliwa kariera młodego artysty, uznanie i autorytet nie tylko polskiej kolonii artystycznej, miały początek w doskonale wyczutym przez malarza stimmungu. „Stimmung to jest robienie obrazu z uczucia i pamięci” – napisze potem znawca życia i twórczości braci Gierymskich, sam znakomity artysta Stanisław Witkiewicz, ojciec Witkacego.

Źródła:

• Antoni Sygietyński, Album Maksa i Aleksandra Gierymskich, Warszawa, 1886
• Stanisław Witkiewicz, Aleksander Gierymski, Warszawa, 1950
• Halina Stępień, Malarstwo Maksymiliana Gierymskiego, Wrocław 1979
• Maksymilian i Aleksander Gierymski, Listy i notatki, opr. Juliusz Starzyński, Halina Stępień, Wrocław 1973

[Część II artykułu „Stimmung – czyli cały Maksymilian Gierymski” -> przeczytaj]