Po orbicie Kossaków [część II]

[Poniższy tekst jest kontynuacją artykułu -> przeczytaj część I]

Od 1955, roku śmierci Jerzego Kossaka, „fabryczka obrazów” przestała istnieć. Nastał  1956, a ze spłynięciem socrealizmu ściekiem politycznej odwilży nastał czas twórczej wolności. Skorzystali na tym nie tylko abstrakcjoniści, lecz także ci realiści, którzy dotąd nie wystawiali, ponieważ zamiast przodowników pracy i pochodów pierwszomajowych malowali ułanów i sceny ze szlacheckich polowań. Odtąd swe nowe płótna mogli wstawiać do komisu.

Był w Krakowie w Rynku Głównym, we wnętrzach dawnej księgarni Gebethnera, taki komis z antykami i z obrazami gdzie obok autentycznych i wątpliwych Kossaków, Jaxy-Małachowskiego, Wygrzywalskiego, Rychter-Janowskiej, Setkowicza, Potrzebowskiego, oraz akwarel Tondosa, cieszyły oko sceny realistyczne w plenerze, kojarzące się ze sztuką Kossaków, świeżo malowane przez tych malarzy, którzy przeszli przez „fabryczkę” w Kossakówce.

Spośród kontynuatorów Kossaków wyróżniał się, gdy jeszcze malował niekomercyjnie, Roman Breitenwald (1911–1985). Po wyższych studiach plastycznych w Poznaniu i Krakowie – z istotnym epizodem u Kossaków – aż do wybuchu II wojny światowej działał w Warszawie. Wydobył się z ruin, pozbawiony dorobku i bez środków do życia, i osiadł w Miechowie. Pracowity, malował corocznie setki kompozycji za scenami krakowskich wesel, potyczek, polowań. Z upływem lat motywy musiały stać się ograne, lecz tworzone z poszanowaniem zasad malarskiego warsztatu, łatwo znajdowały nabywców. Breitenwald malował alla prima, określał formę bez rysunku zgrabnymi pociągnięciami pędzla, wywoływał efekty, które kojarzyły się z najlepszym malarstwem, choć pierwszorzędną sztuką nie były.

Kirasjer w drodze Romana Breitenwalda tylko na pierwszy rzut oka przywodzi na myśl obraz Wojciecha Kossaka.

Mieczysław Krzyżak (1914–1984) należał także do grupy twórców, którzy niezależnie od studiów w Akademii „praktykowali” w krakowskiej fabryczce Kossaków. Wirtuozeria w malowaniu koni w ruchu, w szalonym pędzie, przyniosła mu rozgłos animalisty. Motywy napadów wilków, sugestywne sceny z wojny polsko-bolszewickiej mają i dziś dobre notowania. Także wiejskie pejzaże ze sztafażem z młodych kobiet. Krzyżak pozostawił szereg płócien przyciągających uwagę soczystymi barwami, maestrią w ukazywaniu refleksów na końskiej sierści, rześkich dzięki  lekkości gdzieniegdzie wprowadzanego konturu.

Kto wie, czy Stanisław Studencki (1900–1944) nie był najbardziej utalentowanym artystą spośród malarzy, którzy przewinęli się przez pracownię „reprodukcyjną” na Kossakówce. Malował tam niezależnie od studiów w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, zafascynowany twórczością Kossaków. Studencki dał się poznać jako autor rozlicznych portretów konnych Marszałka Józefa Piłsudskiego. Efektowne, ale nie efekciarskie płótna artysty czynnego szczególnie w latach 30. XX w. cechuje soczysty koloryt i świetna perspektywa powietrzna.

Nie zdążył wykrystalizować osobowości twórczej inny aktywny pomocnik Kossaków, Marian Nowicki (1904–1939), student Józefa Mehoffera, Władysława Jarockiego i Ignacego Pieńkowskiego w krakowskiej ASP. Artysta pośród polskich twórców stał się jedną z pierwszych ofiar II wojny światowej: zmarł w niemieckim hitlerowskim obozie koncentracyjnym w Gusen. Pozostawił na szczęście także i obrazy samodzielne, choć nie tylko pod względem tematyki malowane pod wpływem Jerzego Kossaka.

Wspomniane tu podmalówki wykonywał w Kossakówce w okresie międzywojennym także Stanisław Bińkowski (1900–1978). Pracował tam niezależnie od regularnych studiów w krakowskiej ASP. Twórczość powojenna Bińkowskiego ewoluowała od motywów i sposobów właściwych ostatniemu z Kossaków, poprzez realistyczne weduty krakowskie i portrety, aż do malarstwa geometryzującego, nawiązującego do formistów, w ostatnim okresie twórczości. Artysta – jako pomocnik Jerzego Nowosielskiego – był wykonawcą jego polichromii kościoła w Jerzmanowicach (usuniętej wskutek ludzkiej ignorancji).

Kulturalnie przygaszana gama kolorystyczna cechuje zarówno statyczne weduty, jak i dynamiczne sceny wesel krakowskich pędzla Juliusza Słabiaka (1917–1973). Spośród „terminatorów” z Kossakówki był on artystą najbardziej wyciszonym – niemal monochromatyczne pejzaże leśne zalecały się powabem intymności. Próbował sił w luministycznych scenach przy ognisku (Obóz cygański). 

Ogromny temperament malarski i szeroki zasięg tematów batalistycznych każe zapamiętać Leszka Piaseckiego (1928–1990), który tuż po II wojnie światowej studiując m.in. w krakowskiej ASP, malował w Kossakówce pod okiem Jerzego Kossaka, z którym łączyła go przyjaźń. Od połowy lat 70. XX w. Piasecki stał się sławny w Wiedniu, gdzie zamieszkał. Był nawet nazywany „Kossakiem z Wiednia”. Autor kolosalnego Polowania, z budzącymi zachwyt ogarami, dzięki unowocześnieniu formy przy realistycznym warsztacie zerwał z pewnym anachronizmem cechującym kontynuatorów Kossaków.

Wprawdzie Ewa Muller, jedna z uczennic w Kossakówce, wspominając ostatnie miesiące pracowni vulgo fabryczki, pisała: „Jerzy stał się więźniem pracowni, z której już nie mogło nic wyjść, jak sam mówił, prócz knotów przeznaczonych na długi, wydatki domowe i zobowiązania” – a jednak, co widać po owocach, gleba Kossakówki nawet w złym czasie nie była jałowa.

Źródła:

• Kazimierz Olszański, Jerzy Kossak, Wrocław 1992.
• Kazimierz Olszański, Wojciech Kossak, Wrocław 1982.
• Marek Sołtysik, Klan Kossaków, Warszawa 2018.
• Materiały Salonu Dzieł Sztuki CONNAISSEUR, Kraków