[Poniższy tekst jest kontynuacją artykułu -> przeczytaj część I]

Rafał Malczewski spróbował sił w reportażu malarskim. Na przekór własnym upodobaniom tematycznym (przypomnijmy: krajobrazy w najczystszym powietrzu, cierpkim żartem owiane ciepełko prowincjonalne, portrety kobiet) w połowie lat trzydziestych XX w. malował kilkadziesiąt sporych olejnych pejzaży przemysłowych, przypominających plakaty. Cykle Czarny Śląsk i COP [Centralny Okręg Przemysłowy], formą przywodzące na myśl Nową Rzeczowość, powstały nie tylko gwoli odświeżenie warsztatu poprzez radykalną zmianę tematyki. Zrobiły swoje umowy ze spółkami węglowymi i z państwowym przemysłem. Trzeba było z czegoś żyć: żona, dzieci. Artysta jeździł potem z wystawą tych własnych obrazów (Poznań. Łódź, Katowice), często z zaprzyjaźnionym Choromańskim.

Panowie spotkają się na emigracji w Brazylii, w Kurytybie. Potem zamieszkają w Kanadzie, ale w odległych miastach. Ab ovo.

Zaraz po wybuchu II wojny światowej Rafał Malczewski przedostał się przez Słowację, Budapeszt, Wenecję do Paryża. Z pomocą finansową ambasady RP mógł rozpocząć tułaczkę. W Portugalii bezskutecznie zabiegał o wizę do Ameryki. W 1941 znalazł się w Brazylii. Malował, głównie akwarelą, krajobrazy Rio de Janeiro, Kurytyby i Parany. Otrzymał wreszcie wizę kanadyjską. Poprzez Nowy Jork dotarł pod koniec 1942 do Ottawy, a już w grudniu otworzył wystawę swoich obrazów w montrealskim Museum of Arts.

Był Malczewski artystą z marką (Złoty Wawrzyn Polskiej Akademii Literatury, złoty medal na Międzynarodowej Wystawie Paryskiej w 1937 r.). Za wstawiennictwem Wiktora Podoskiego, posła RP w Kanadzie, podpisał trzyletni kontrakt z Canadian National Railways i Pacific National Railways: w latach 1943–1946 podróżował  kolejami CNR i PNR, miał zapewnione hotele, podczas postojów malował kanadyjskie pejzaże i stacyjki. Obrazy udekorowały przedziały kolejowe i znalazły się w zbiorach Pacific National Railways. Wystawy w Ottawie, Toronto, Montrealu, Vancouver, Winnipeg i w Waszyngtonie. Wydawałoby się: sukces. Emigrant jednak był w bardzo złym stanie nerwów. W 1953 roku Jan Lechoń urządził dlań benefis w Polskim Instytucie Naukowym w Nowym Yorku. Malczewski odnalazł się jako felietonista londyńskich „Wiadomości” i Radia Wolna Europa.

W 1959 roku rząd Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej pokrył koszty podróży Rafała Malczewskiego do ojczyzny. Przybył, niepełnosprawny po przebytym udarze mózgu, nie zgodził się na wystawę planowaną przez Muzeum Narodowe w Warszawie. „Widziałem 37 olejnych obrazów, około metrowej wielkości każdy, […]. Z wyjątkiem kilku […] były po prostu kiczami, dużego formatu” – napisał rozgoryczony.

Miał otrzymać mieszkanie i stałą pensję, jeśli zamieszka Polsce. Autor wstrząsającego płótna Autoportret ślepnącego malarza podjął inną decyzję. Z końcem 1959 powrócił do biedy emigracyjnego życia w Montrealu. Aż do śmierci malował już tylko akwarele, ale niezależne artystycznie i tematycznie, coraz piękniejsze, czyste. Kupowano je po kilka dolarów. Dziś na aukcjach sztuki są licytowane do kilkuset tysięcy złotych.

Źródła:

• Rafał Malczewski, Pępek świata, Łomianki, 2011.
• Michał Choromański, Memuary, Poznań, 1976.
• https://www.cultureave.com/rafal-malczewski-henryk-hoenigan-zagadki-emigracyjnych-drog/ [dostęp 2 II 2019].
• Katarzyna Szrodt http://biulpol.net/szrodt_styczen_2013.htm [dostęp 30 I 2019].