Krakowskim szlakiem Sotera Jaxy-Małachowskiego

Soter Jaxa-Małachowski, artysta pochodzący z Kresów, większość życia twórczego spędził w Krakowie, gdzie w 1892 roku rozpoczął studia w Szkole Sztuk Pięknych. Jak sam wspominał: Rozglądnąwszy się po Krakowie po mym przyjeździe tu ze stepów, zamieszkałem najpierw przy ulicy Lubicz (w domu, w którym mieszkała ciotka Leonida) wynająwszy pokój tam na II piętrze. Wstąpiłem do Akademii na kurs Floriana Cynka, a w ciągu półrocza przeniesiony zostałem na drugi kurs Jabłońskiego, na gipsowe akty. W następnym roku zacząłem chodzić na trzeci kurs Łuszczkiewicza na rysunki z natury, jednakże wskutek jego drwin i docinków przy kilku pierwszych korektach, zraziłem się do niego, tak iż zaprzestałem chodzić do Akademii, wynająłem sobie dwa pokoje przy ulicy Topolowej i malowałem sam w domu. W mieszkaniu – pracowni Sotera nieustannie gromadzili się koledzy z akademii, do pozowania przychodziły modelki, toczyło się życie towarzyskie. Szczególnie bliscy artyście byli młodzi malarze: Teofil Terlecki, Bolesław Szańkowski i Leon Kowalski, z którymi przyjaźnie przetrwały przez lata. Przemiłe były wówczas stosunki koleżeńskie i to nie tylko z bezpośrednimi moimi kolegami na niższych kursach, lecz w ogóle ze wszystkimi. Bezpośrednimi kolegami moimi byli Jan Bukowski, Teofil Terlecki (Rusin), Nowakowski (z Ukrainy), Proskura itd. Z trzeciego i z wyższych kursów wymienię tylko tych, którzy się wybili na pierwszorzędnych artystów, jak Bolesław Szańkowski, Wojciech Weiss, Benda (bratanek Modrzejewskiej), Leon Kowalski, Kamocki, Alfons Karpiński, Bąkowski, Stanisław Jarocki i wielu innych. Znaczna część tych kolegów schodziła się u mnie na herbatkę, pogawędkę i dla oglądania zagranicznych artystycznych pism i wydawnictw, a że wszyscy byliśmy jeszcze bardzo młodzi i żadnych rywalizacji ani zawiści między nami nie było, czas schodził nam miło i wesoło, a czasem nawet bardzo wesoło – wspominał dalej artysta swoje pierwsze lata pobytu w Krakowie.

Po kilkuletnim pobycie w Monachium artysta powrócił w 1901 roku do Krakowa i już wraz z żoną Jadwigą, zamieszkał przy Pańskiej 7 (obecnie ulica Marii Skłodowskiej-Curie), wkrótce zaś przeprowadził się do kamienicy przy ulicy św. Filipa 5. Zaczął odtąd regularnie prezentować swoje obrazy na wystawach w Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie i we Lwowie. Wśród eksponowanych wówczas prac pojawiały się tematy krakowskie, jak olejna kompozycja Most Zwierzyniecki z 1902 roku. Niestety te wczesne obrazy artysty znane są głównie z zapisów w katalogach wystaw. Pierwsza indywidualna prezentacja twórczości Sotera Jaxy-Małachowskiego, zorganizowana przez nowo powołany Związek Powszechny Artystów Polskich, odbyła się w Krakowie w roku 1912. Na ekspozycji zgromadzono blisko sto prac artysty, przedstawiających szeroki dobór tematów obecnych w jego twórczości. Wystawa cieszyła się ogromnym zainteresowaniem ze strony krakowskiej publiczności i spotkała z przychylnymi głosami krytyki. Podkreślano zwłaszcza upodobanie artysty do malowania obrazów o tematyce morskiej, ale wśród prezentowanych prac znalazło się także kilka kompozycji o motywach krakowskich, jak Widok z okna, Klasztor Norbertanek (trzy wersje), Most Podgórski czy wspomniany już Most Zwierzyniecki. Temat mostu pojawiał się zresztą często w obrazach Sotera, nie tylko tych malowanych w Krakowie, ale także we Włoszech, gdzie artysta przedstawiał mosty nad rzeką Arno we Florencji czy Tybrem w Rzymie. Jedna z wczesnych prac olejnych Sotera – Most Podgórski z 1911 roku, pokazana została na wystawie w ZPAP w Krakowie w 1917 roku. Pisano wówczas: „Widok mostu podgórskiego” o zmroku jest arcydziełem kolorystycznym, artysta odtworzył bowiem w nim w sposób mistrzowski tę tak trudną do pochwycenia porę gasnącego dnia a zbliżającej się szybko nocy. Obecnie obraz ten znajduje się na wystawie stałej w Muzeum Podgórza będącego oddziałem Muzeum Krakowa.

Jesienią 1913 roku Małachowscy zamieszkali w nowo wybudowanej kamienicy przy ulicy Zygmunta Augusta 7 przy Parku Strzeleckim. Z 1915 roku pochodzi Autoportret ukazujący Sotera siedzącego w salonie na tle obrazów, w tym jego ulubionej kompozycji Klasztor Norbertanek zimą. Zimowe przedstawienia Krakowa to zresztą częste motywy prac artysty. Malował tak wzgórze wawelskie w ujęciu panoramicznym od strony Zwierzyńca, z zakolem Wisły na pierwszym planie, łącząc swoje zainteresowanie architekturą Krakowa i tematyką związaną z wodą. Przedstawiał nadbrzeżną zabudowę odbijającą się w nurtach rzeki, a w zimowych widokach Wawelu i zaśnieżonych brzegów Wisły studiował krajobraz oświetlony słońcem pozostawiającym delikatne refleksy światła na śniegu. Wawel był dla artysty inspiracją do tworzenia kompozycji o każdej niemal porze roku. Jesienne widoki rozciągające się ze Wzgórza w kierunku Dębnik i odległego kopca Kościuszki mają dzisiaj walor historyczny, ukazują bowiem budowle nieistniejące już w miejskim pejzażu Krakowa. W kompozycji Widok z Wawelu na Kopiec Kościuszki widoczna jest neogotycka wieża willi Rożnowskich wybudowana pod koniec XIX wieku na cyplu dębnickim. Od 1920 roku budynek był siedzibą Dyrekcji Dróg Wodnych, jednak na skutek wylewów Wisły i powodzi z lat 1903, 1925 i 1934 podjęto decyzję o rozbiórce, którą ostatecznie przeprowadzono w 1938 roku. W innych swoich pracach artysta przedstawiał dawne mosty na Wiśle i budynek odwachu przy Ratuszu wyburzony w 1946 roku.

Kraków ma ładne zaułki i ładne szczegóły – zwykł mawiać Soter Jaxa-Małachowski.

I jako temat wielu swoich obrazów wybierał właśnie te urokliwe miejsca. Często tworzył nokturny, w których potrafił oddać klimat wieczornego pejzażu miejskiego oświetlonego rozproszonym światłem latarni. Obrazy Sotera z widokami Krakowa zaprezentowane zostały na wystawie „Stary Kraków”, zorganizowanej przez ZPAP w 1918 roku. W recenzji pisano: Małachowski doszedł już prawie do maximum tego, co malarz może osiągnąć, wywołując na płótnie efekty sztucznego oświetlenia. Wszystkie widoki architektoniczne przez niego malowane, przedstawiają najrozmaiciej stopniowane efekty oświetlenia sztucznego, łamiącego się to z cieniami nocy, to mroku, to z promieniami gasnącego słońca. Architektura stanowi dla tych efektów tylko tło malownicze, uwydatniając ich siłę i rozmaitość. Taką jest bajecznie efektowna „Wieża Ratuszowa”, taką „Ulica Kanonicza” pełna tajemniczego mroku, taką „Ulica Mikołajska”, takimi wreszcie dwa waryjanty „Widoku kościółka św. Jana”, w których technika artysty osiągnęła wysoki stopień wirtuozostwa. W latach 1914-1916 Jaxa-Małachowski zaczął tworzyć w technikach graficznych, przedstawiając znane sobie tematy, w tym widoki miejskie Krakowa i okolic oraz pejzaże włoskie. Grafiki tworzył jednak krótko i pokazał je na kilku zaledwie wystawach. Podobnie jak w kompozycjach malarskich, tak i w pracach graficznych artystę zajmowała problematyka gradacji światła oraz przedstawień nocnych. W akwaforcie Kościół św. Krzyża latarnie doświetlają pusty plac wydobywając z mroku fragmenty murów kościelnych, podczas gdy wieża i górne partie budowli nikną w ciemnościach przerywanych białymi kamiennymi obramieniami otworów okiennych.

Ulica Wolska 32 (obecnie ul. Marsz. Józefa Piłsudskiego) to ostatni z krakowskich adresów Sotera Jaxy-Małachowskiego. Wiosną 1919 roku artysta przeprowadził się do kamienicy zaprojektowanej przez znanego krakowskiego architekta Sławomira Odrzywolskiego. Tam, w pracowni na drugim piętrze powstawały najbardziej poszukiwane prace z widokami morskimi i weduty weneckie. Tematyka krakowska nadal obecna była w bogatej i różnorodnej twórczości artysty. Doskonale operując akwarelą, gwaszem, nieraz pastelem, malował liczne studia pejzażu miejskiego. Małachowski […] z zamiłowaniem odtwarza także motywy architektoniczne starego Krakowa, tematowo idąc tu śladami niezapomnianego Tondosa Stanisława – czytamy w recenzji wystawy indywidualnej artysty w TPSP w 1938 roku. Obok zabytkowej architektury i widoków znad Wisły Soter malował też parki i ogrody krakowskie. Bywał w Ogrodzie Botanicznym, a po przeprowadzce na ulicę Wolską miejscem spacerów artysty stał się pobliski Park Jordana i Planty pod Wawelem. Artysta niemal do późnej starości pozostawał aktywny twórczo. Zmarł w Krakowie 11 czerwca 1952 roku i spoczął w rodzinnym grobowcu Małachowskich na cmentarzu Rakowickim.

Soter Jaxa-Małachowski, uznany malarz marynista okresu międzywojennego, na miejsce stałego zamieszkania wybrał Kraków – miasto, w którym spędził ponad 50 lat życia. Przez kolejne dekady po śmierci artysty jego dorobek malarski popadał w zapomnienie. Dopiero ostatnie lata przyniosły ponowne zainteresowanie twórczością Sotera Jaxy-Małachowskiego, a także znaczący wzrost cen prac artysty oferowanych na rynku antykwarycznym.

Źródła:

• Katarzyna Łomnicka, Soter August Jaxa-Małachowski, Kraków 2014

• Soter Jaxa-Małachowski. W 150-lecie urodzin artysty, katalog wystawy, oprac. Elżbieta Lang, Katarzyna Łomnicka, Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, 2017

• Nowoczesne malarstwo polskie, Wyd. Ossolineum 1964