Wieloletnie starania Związku Polskich Artystów Plastyków o powstanie własnego lokalu doczekały się realizacji w latach międzywojennych. Dotychczasowa siedziba Związku mieściła się na pierwszym piętrze Domu pod Krzyżem przy Placu św. Ducha, ale korzystano także z sal wystawowych w Pałacu Sztuki będącego siedzibą TPSP oraz z sal Towarzystwa Rolniczego przy Placu Szczepańskim. W 1928 roku ZPAP uzyskał zgodę na budowę Domu Plastyków na parceli miejskiej przy ulicy Łobzowskiej 3. Modernistyczny budynek zaprojektował architekt Adolf Szyszko-Bohusz, który w latach 1932-1939 pełnił funkcję prezesa Związku. Według pierwotnych planów Dom Plastyków miał się składać z trzech segmentów, z których początkowo wzniesiono jedynie parterowy pawilon, kilka lat  później nadbudowany piętrem. Elementem dekoracyjnym fasady stał się reliefowy napis Dom Plastyków zaprojektowany zgodnie z zasadami nowoczesnej typografii. Środki finansowe na budowę siedziby Związku pozyskiwane były w znacznym stopniu ze składek artystów i sprzedaży dzieł sztuki podarowanych na ten cel. Uroczyste otwarcie Domu Plastyków przy ulicy Łobzowskiej połączone z I Wystawą ZZPAP odbyło się w dniu 21 października 1934 roku. Sala zaadaptowana do celów wystawy miała służyć również występom teatralnym, odczytom o sztuce i spotkaniom artystycznym. Artyści znają wartość swej sztuki i znają się pomiędzy sobą najlepiej – pragnęli więc stworzyć własną siedzibę – i być gospodarzami u siebie w domu. Dzięki własnej zapobiegliwości, dzięki ofiarności członków Związku, którzy na cel budowy domu opodatkowali się w formie obrazów, stworzono nie tylko własną siedzibę, ale przysporzono miastu jeszcze jedną placówkę artystyczno-kulturalną. – mówił na otwarciu Domu Plastyków były długoletni prezes Związku Wincenty Wodzinowski.

W 1932 roku nastąpiła kolejna zmiana statutu i nazwy organizacji, która otrzymała wówczas status związku zawodowego, a jej pełna nazwa brzmiała odtąd Zawodowy Związek Polskich Artystów Plastyków – ZZPAP. To właśnie w Krakowie w kolejnych latach odbywały się coroczne ogólnopolskie zjazdy „związkowców” z Warszawy, Łodzi, Poznania i Lwowa. W nowej siedzibie przy Łobzowskiej organizowano wystawy sztuki prezentując twórczość artystów różnych kierunków i ugrupowań. Jedną z pierwszych ekspozycji była wystawa płócien Jana Hrynkowskiego. W lutym 1935 roku zaprezentowano prace członków Grupy Krakowskiej: Saszy Blondera, Berty Grünberg, Marii Jaremy, Leopolda Lewickiego, Stanisława Osostowicza, Jonasza Sterna, Bolesława Stawińskiego, Henryka Wicińskiego, a także twórczość Władysława Strzemińskiego i Katarzyny Kobro. W kolejnych latach organizowano wystawy Eugeniusza Gepperta, Tytusa Czyżewskiego, Tadeusza Potworowskiego, a także wystawę pośmiertną Teodora Axentowicza.

Do Związku należało początkowo wielu artystów związanych z ówczesnymi nurtami awangardowymi, jak wspomniani już członkowie Grupie Krakowskiej, w tym twórcy teatru Cricot z Józefem Jaremą na czele. Od początku działalności teatr korzystał z siedziby Związku, najpierw w Domu pod Krzyżem, a od 1934 roku z nowo wybudowanego Domu Plastyków. Oryginalne dekoracje i kostiumy do przedstawień projektowali między innymi Henryk Wiciński i Maria Jarema, a wieczory z teatrem Cricot cieszyły się ogromną popularnością. Doskonałe wieczory w Domu Plastyków mają przede wszystkim jedną niezaprzeczalną zaletę – świeżość. […] publiczności są tłumy. Duża sala kawiarni nie może pomieścić entuzjastów Cricot. Każdy czuje, że jest to naprawdę teatr dla widza, w najlepszym znaczeniu – teatr twórczy.

Związek miał za zadanie przede wszystkim obronę interesów zawodowych artystów, od początku opowiadał się też za pełną swobodą działań twórczych. Występując przeciwko tradycjonalizmowi krakowskiego Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych artyści ogłosili bojkot tej instytucji wycofując swoje prace z I Ogólnopolskiego Salonu Plastyki znanego pod nazwą Salon 1934, otwartego 31 maja 1934 roku w obecności Prezydenta RP Ignacego Mościckiego. W krakowskim Pałacu Sztuki zaprezentowano przegląd współczesnej sztuki, ale wybór artystów i prac przywołał głosy krytyczne. Katalog wymienia wprawdzie około 100 nazwisk, brak wśród nich jednakże wielu, bez których obraz współczesnej twórczości artystycznej w Polsce nie może być zupełny. Szczególną dezaprobatę wzbudzał fakt nieuwzględnienia na wystawie prac wielu młodych, uzdolnionych twórców oraz przyznanie nagród przede wszystkim profesorom krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, nawet tym wchodzącym w skład jury. Zbuntowani artyści wycofali prace z Salonu. Na łamach „Głosu Plastyków” zamieszczono relację z wydarzenia: Dnia 8 VI br. o godz. 2.30 po południu zjawiła się w Pałacu Sztuki Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie grupa 35 artystów plastyków oraz ich sympatyków, którzy z całym spokojem przystąpili do zdejmowania swych obrazów i rzeźb w ilości przeszło czterdziestu dzieł, poczem złożywszy pokwitowanie odbioru, załadowali eksponaty na dorożki i objechawszy w manifestacyjnym korowodzie śródmieście Krakowa zawieźli je do Domu Zawodowego Związku Polskich Artystów Plastyków. Korzystając z sali Związku artyści otworzyli niezależny Salon cieszący się uwagą zwiedzających. Wśród bojkotujących wystawę w Pałacu Sztuki byli głównie artyści związani z nurtem koloryzmu: Jan Cybis, Józef Czapski, Jerzy Fedkowicz, Eugeniusz Geppert, Franciszek Jaźwiecki, Emil Krcha, Zygmunt Menkes, Kazimierz Pochwalski, Czesław Rzepiński, Wacław Taranczewski, Zygmunt Waliszewski, by przywołać tylko część nazwisk. Napięte relacje pomiędzy ZZPAP a TPSP trwały przez kolejne lata. Oficjalne zakończenie bojkotu ogłoszone zostało dopiero w czerwcu 1938 roku w momencie zakończenia rozbudowy Domu Plastyków i otwarcia dużej sali wystawowej.

Krakowski Związek Plastyków wykazuje nadal bardzo silną żywotność. Niedawno z groszowych, przez lata zbieranych oszczędności i wpływów, zbudował swą prześliczną kawiarnię, pierwszą w Krakowie kawiarnię artystyczną od czasów Zielonego Balonika. – donosił „Kurier Poranny”. Jedna z sal pawilonu przy Łobzowskiej przeznaczona została na kawiarnię. Początkowo prowadzą ją sami artyści, ale jak mogliby kasować najlepszych przyjaciół? Płacą więc tylko nadgorliwi, nietutejsi i Gottlieb. Siłą rzeczy obiekt nie przynosi zysków, nie wystarcza nawet na rachunki. W końcu postanawiają wydzierżawić przestrzeń i wtedy powstaje kawiarnia z prawdziwego zdarzenia. W kawiarni Domu Plastyków bywali zarówno artyści z kręgu kapistów, jak i Leon Chwistek, Tadeusz Peiper, Stanisław Witkiewicz, Andrzej i Zbigniew Pronaszkowie, Erna Rosenstein, Jadwiga Maziarska, Jonasz Stern, Tadeusz Brzozowski, często zaglądała Maria Jarema, a Henryk Wiciński przesiadywał w kawiarni niemal codziennie szkicując dekoracje teatralne. Barwne życie cyganerii artystycznej Krakowa przerwał wybuch wojny. W czasie niemieckiej okupacji Związek Zawodowy Polskich Artystów Plastyków został zlikwidowany, a dalsza działalność przy Łobzowskiej trwała pod szyldem „Kawiarni Artystów”. Wielu twórców egzystowało dzięki pracy w lokalu – rzeźbiarz Ludwik Puget został kelnerem, Maria Jarema obsługiwała kawiarnianą szatnią. Jeszcze dotąd jest wielu ludzi w Krakowie, którzy mogą się poszczycić, że Jaremianka podawała im palta.

Dla krakowskiego środowiska artystycznego tragicznym dniem stał się 16 kwietnia 1942 roku, kiedy Niemcy w odwecie za zamach na oficera SS aresztowali w Kawiarni Plastyków blisko dwieście osób, z których większość zginęła w KL Auschwitz. Wśród zatrzymanych znalazła się duża grupa artystów, między innymi Jan Rubczak, Kazimierz Chmurski i Ludwik Puget, którzy trafili do obozu, gdzie zostali rozstrzelani w maju 1942 roku. Kawiarnia skończyła się z chwilą tego aresztowania – powtarzał później wielokrotnie Wacław Taranczewski.

Kazimierz Chmurski (1897-1942), „Zakole Wisły z widokiem na Wawel”, źródło: Desa Kraków

Źródła:

• Polskie życie artystyczne w latach 1915-1939, pod red. Aleksandra Wojciechowskiego, Wydawnictwo Ossolineum 1974
• 100 lat ZPAP. Monografia Związku Polskich Artystów Plastyków Okręgu Krakowskiego (1911-2011), pod red. Stanisława Tabisza i Jerzego Woziwodzkiego, Kraków 2011
• Agnieszka Dauksza, Jaremianka, Kraków 2019