Czy nie wiemy czegoś o Wyspiańskim? [część I]

Nazwano go, na razie potocznie, czwartym wieszczem, jego zasług dla polskiego dramatu nie da się przecenić, już wiemy więc, że mowa o Stanisławie Wyspiańskim (1869-1907). Jego twórczość stała się potężną inspiracją zarówno dla reżyserów i aktorów, jak i dla poetów. Nie miał właściwie ani uczniów, ani kontynuatorów. Nie zdążył. To jedno. A po drugie – któż miałby odwagę wejść na tę wyboistą drogę, która obrał twórca Wesela.

Na wskroś związany z Krakowem, podobnie jak Matejko, który się nim, chłopcem jeszcze, co nieco opiekował w sensie artystycznym, nieraz stawał przed murem obojętności ze strony miejskich decydentów. „O, kocham Kraków, bo nie od kamieni / Przykrości doznał, lecz od żywych ludzi…” – napisze. Miał, na szczęście, oddanych przyjaciół, którzy subtelnie pomagając w sprawach doczesnych odstawili odeń kielich goryczy.

Jaki był jako artysta plastyk? Znamy rewelacyjnie skomponowane, czule interpretowane i za życia wysoko nagrodzone pejzaże z okien ostatniego krakowskiego mieszkania, rozliczne portrety dzieci, wreszcie różne wersje Macierzyństwa, oryginalne dzieła, które jednak wskutek milionów reprodukcji spetryfikowały się w świadomości widzów. Z cienia wydobędę olejny obraz  Śmierć matki.

Malowany z przypomnienia przez dwudziestopięcioletniego artystę, zdaje się, że miał tylko jedno zadanie: oddać ten straszny a metafizyczny nastrój, jaki towarzyszy świadkowi każdej śmierci, a w tym wypadku śmierci matki, widzianej i każdym fibrem odczuwanej przez siedmioletniego chłopca. Zgaszone czerwienie, srebrzyste biele i różowawe błękity w kompozycji niełatwej do opanowania, z założenia nieefektownej, wtapiają się w sucho malowane płótno, odsłaniając przed widzem twarz umierającej młodej kobiety i jej rękę na ramieniu syna, który klęcząc wtulił głowę w pościel. Jest na pierwszym planie jeszcze jedna kobieca dłoń.

Podobny temat – z większym ładunkiem emocji – podejmie w ekspresyjnym płótnie Dziecko i umarła matka – niezwykle odważny norweski malarz Edvard Munch (także rozdrapując ranę osłabiał traumę narosłą wskutek osobistego przeżycia). Munch – z którego twórczością Wyspiański niebawem się spotka jako kierownik artystyczny tygodnika „Życie” pod redakcją Stanisława Przybyszewskiego – namalował swój obraz kilka lat po Wyspiańskim.

W czasie, kiedy przejmujące płótno Muncha powstawało w Oslo, Wyspiański, po powrocie z kilkuletniego studyjnego pobytu w Paryżu i po nie przyjęciu do realizacji jego projektów kurtyny dla nowo otwartego Teatru im. Słowackiego, projektów witrażów dla katedry we Lwowie, wreszcie po sumiennych pracach restauratorskich w kościołach Świętego Krzyża i Dominikanów, w roku 1897 pokazał lwi pazur. Wstrząsająca w wymowie, nie do odparcia sugestywna, monumentalna a żywa postać ascetycznej kobiety w projekcie witraża Błogosławiona Salomea stała się początkiem autorskich dzieł Stanisława Wyspiańskiego w gotyckim, w XIX wieku odrestaurowanym po pożarze, kościele Franciszkanów.

Zanim dominantą tych prac stanie się na blisko 10 metrów wysoki, wizyjny, awangardowy formalnie witraż z przedstawieniem Boga Ojca pt. Stań się, artysta w swoim „Zielniku” (szkicowniku, z którym się nie rozstawał) wykona setki szkiców i studiów roślin, rysunków niezbędnych do skomponowania zarówno stylizowanych polichromii, jak i ważnych fragmentów witrażów.

Mówiło się w Krakowie, że modelem Boga Ojca był tu krewny artysty, bojownik o wolność ojczyzny, po ćwierćwieczu z Sybiru z trudem kontaktujący z otoczeniem – ale czego to się w Krakowie nie mówiło!

Źródła:

• „Czas”, numery dziennika od 29 listopada do 10 grudnia 1907 r.
• Marek Sołtysik, Gdyby Wyspiański miał skrupuły, nie mielibyśmy Wyspiańskiego, pierwodruk w miesięczniku „Palestra, nr 7-8 2012 (liczne przedruki).
• Stanisław Wyspiański Opus Magnum, praca zbiorowa, Muzeum Narodowe w Krakowie, 2000.

[Część II artykułu „Czy nie wiemy czegoś o Wyspiańskim?” -> przeczytaj]