[Poniższy tekst jest kontynuacją artykułu -> przeczytaj część I]

Raczej sporadycznie są reprodukowane kartony Stanisława Wyspiańskiego, te wysokie od czterech do ośmiu metrów autorskie projekty niezrealizowanych witraży. Wróćmy do życiorysu. Artysta, gdy już uporał się z pracami nad Polichromią Matejkowską, gdzie wraz z grupą sławnych potem malarzy pomagał w stworzeniu niezwykłego zjawiska – bajecznie kolorowego wypełnienia gotyckiego wnętrza kościoła Mariackiego zastępami aniołów – korzystając ze stypendiów i zaproszeń, w latach 1890–94 przebywał z przerwami w Paryżu.

Stamtąd wypuszczał się dalej, żeby zgłębiać tajemnice gotyku obserwując z bliska  katedry w Chartres, Rouen, Reims, po powrocie metropolii przysiadał fałdów w jednej z trzech kolejnych pracowni paryskich, wykańczając właśnie projekty, które w kraju nigdy nie zostaną zrealizowane. Studiował w prywatnej Académie Colarossi, paryskiego szyku może nie zadawał, ledwo starczało na opędzenie podstawowych potrzeb, ale przez pewien czas mieszkał w pracowni wielkiego już wtedy Paula Gauguina.

            Gauguin sporadycznie przyjeżdżał z wysp tropikalnych. Wyspiański rysował jego przyjaciółkę Annah.

Niewysoki, z pozoru skromny, ale dumny student z Krakowa kontynuował nad Sekwaną rozpoczęte u Matejki studia malarskie. Wbita w świadomość historiozofia Mistrza Jana (u którego był jako chłopiec niemal domownikiem) pozostanie na zawsze i będzie owocować w jego teatrze, tymczasem w dziecinie plastyki zawładnie nim zupełnie nowe podejście do kwestii koloru. I Gauguin, który podczas spotkania miał zwrócić Wyspiańskiemu uwagę  na pewne niekonsekwencje kolorystyczne w obrazie, możliwe, że w malowanej właśnie Dziewczynce gaszącej świecę (z odważnymi w rezultacie kontrastami, które nie rażą, przeciwnie, budzą obraz), i okrzepli już impresjoniści, i wreszcie nabiści – wszyscy ci nowocześni, przebojowi wrażliwcy wywarli potężny wpływ na formalny kształt dzieła plastycznego Wyspiańskiego. Na kształt, powtórzę, formalny, lecz nie na charakter. Duch bowiem, skomplikowany, z wyraźnymi elementami mistycyzmu, pozostał przy Stanisławie Wyspiańskim.

Nawet dziś pozostają w cieniu kartony do kościoła katedralnego na Wawelu, nad którymi Wyspiański pracował od roku 1900, równolegle z pisaniem poematów-rapsodów o tej samej tematyce: Bolesław Śmiały, Henryk Pobożny, Bolesław Śmiały, Święty Stanisław, Wanda. Była to więc w całym tego słowa znaczeniu praca twórcza, niezależna od zamówień, niezależna od okoliczności; wspinaczka, ryzyko na szczytach natchnienia. Zafascynowany odzyskanym dla Polaków Wawelem Wyspiański, twórca poetyckiego dramatu wawelskiego Legenda, pragnący odrestaurować Wawel na kształt polskiego Akropolis, nie liczył się z ewentualnymi odbiorcami, liczył się tylko z własną wizją, nieodłączna sile talentu.

Stworzył i wyeksponował w krakowskim Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych kartony wysokie na prawie cztery i pół metra, na których w technice pastelu przedstawił nadnaturalne postacie władców i świętych hierarchów Kościoła… jako truchła: Kazimierz Wielki w stanie rozkładu, tylko korona błyszczy; widmo św. Stanisława, rozrąbanego, Henryk Pobożny jako padło, żer dla kruków na pobojowisku pod Legnicą. A szkice ołówkowe do dalszych propozycji witrażów? Zygmunt August, zadziwiony światem; wyschła staruszka jako święta Kinga, oślepły Wernyhora z ręką kręcącą lirą, jakby wciąż w ruchu; Jadwiga i Jagiełło, razem, a w rzeczywistości, także w psychologicznym przedstawieniu, osobno, a Zawisza Czarny to już ekspresjonizm. Takie projekty wtedy i w takim miejscu, przyznajmy, nie miały szans zatwierdzenia nie tylko u hierarchów Kościoła.

Gdyby nie pomoc prawdziwych przyjaciół, nieuleczalnie chory Stanisław Wyspiański skonałby marnie, jak jego ojciec, w przytułku. Adam Chmiel, historyk, Wilhelm Feldman, krytyk literacki, Henryk Opieński, kompozytor i muzykolog, i zastęp wielbicieli jego talentu i człowieczej niezależności, pomogli mu, od kilku lat doświadczanego skutkami luesa, w uzyskaniu intratnych nagród, dzięki którym twórca i człowiek przestał się martwić o los żony i dzieci. Zapewnili mu w końcu najbardziej nowoczesną i higieniczną w Galicji klinikę doktora Gwiazdomorskiego w Krakowie u zbiegu ulic Siemiradzkiego i Łobzowskiej, gdzie Wyspiański pod opieką doktorów Rutkowskiego i Nowotnego oraz po łyku szampana przyniesionego na jego życzenie przez Feldmana z domu już o świcie, w obecności spowiednika odszedł z kłótliwego świata w trzydziestym ósmym roku życia. Spoczął na Skałce. Żyje w dziełach.

Źródła:

• „Czas”, numery dziennika od 29 listopada do 10 grudnia 1907 r.
• Marek Sołtysik, Gdyby Wyspiański miał skrupuły, nie mielibyśmy Wyspiańskiego, pierwodruk w miesięczniku „Palestra, nr 7-8 2012 (liczne przedruki).
• Stanisław Wyspiański Opus Magnum, praca zbiorowa, Muzeum Narodowe w Krakowie, 2000.