Teodora z Giebułtowskich, żona Jana Matejki (1838–1893), notuje: „Klimat tutejszy tak działa, jakbym zażyła parę proszków morfiny”. Od września 1872 roku Matejkowie bawili w Turcji, w Bebeku, północno-wschodniej dzielnicy Konstantynopola.

O kuzynie, sławnym już malarzu, przypomniał sobie Henryk Groppler, o szesnaście lat starszy od Jana. W dzieciństwie, zadzierał nosa, teraz – do rany przyłóż. Że Kopernik w robocie? Poczeka, Jasiu, uleży się, będzie wspanialszy.

Matejkowie nie mogą odmówić zaproszeniu Gropplerów – Ludwiki i Henryka – przemysłowców, którzy w świat wysyłają eksploatowane przez ich spółkę anatolijskie marmury.

Henryk Groppler, uczeń swojego ojca, krakowskiego złotnika i zegarmistrza, praktykował w fabryce Patka w Genewie, a gdy pojął, że nie nauczy się cierpliwości, ma za to głowę do interesów – z ramienia Towarzystwa Demokratycznego przewoził bibułę ze Szwajcarii do ciemiężonej Polski, w Odessie był emisariuszem Rządu Narodowego w 1863 roku, wreszcie zajął się przemysłem i handlem. Gropplerowie w swej wystawnej willi w Bebeku przyjmowali polskich emigrantów i wielkich twórców.

Ich siedzibę nazywano ambasadą Polski – w czasie, gdy Polski nie było na mapach.

W salonie pani domu – córki pejzażysty Jana Nepomucena Głowackiego, szwagierki portrecisty Rafała Hadziewicza, kompozytorki Niezapominajek polskich – bywał Adam Mickiewicz, portretował ją Kazimierz Pochwalski… a teraz Matejko robi brawurowy malarski szkic… Świetny, charakter uchwycony… proszę nie kończyć, to ostatnie uderzenie pędzla, mistrz mi wybaczy śmiałość, troszkę się na tym znam.

Przez półtora miesiąca w Turcji Matejko wypoczywał po raz pierwszy w życiu w całym tego słowa znaczeniu. Namalował gabinetowy portret kuzyna Henryka (z tak celną charakterystyką modela, że reprodukcja stanie się, zamiast fotografii, wizytową kartą Gropplera).

Niby od niechcenia stworzył jedyny w życiu pejzaż bez sztafażu, namalował widok obserwowany przez okno willi, bliski impresjonizmowi Widok Bebeku od Bosforu, no i wreszcie… pierwszą wersję kompozycji Utopiona w Bosforze, w której jedyny raz (poza wersją drugą, po latach) przedstawił półakt kobiecy. Jak to się stało, że to niewielkie płótno podarował Stanisławowi Chlebowskiemu, jednemu z najlepszych uczniów Gerome’a, nadwornemu malarzowi sułtana tureckiego Abdula-ul-Aziza – nie wiadomo. I czy była zażyłość między malarzami obrazów o kolosalnych formatach?

Jan Matejko „Widok Bebeku od Bosforu”, 1872 rok, źródło: Lwowska Galeria Sztuki

Może chodziło o to, że Chlebowski dał impuls: zapoznał Matejkę z prawdziwą historią: oto wychowanek jednego z dzielnych Polaków, którzy osiedli w Konstantynopolu po kampanii węgierskiej 1848, zakochany w pięknej Zulejce z haremu hodży, zamierzał ją uprowadzić, lecz plan zdradziła wtajemniczona w plany Greczynka i z rozkazu hodży niewierną hurysę utopili w Bosforze eunuchowie…

Twarz, ramiona, gors podtapianej już w tej pierwszej wersji niejednemu przypominały Teodorę Matejkową, która dała mistrzowi czworo dzieci, ale odbierała mu spokój. Z drugiej strony Matejko, konserwatywny w wizji małżeństwa, uniemożliwiał rozwój kariery utalentowanej muzycznie żonie, a tu, zmuszona szukać ukojenia, do czasu znajdowała je w ekstrawaganckich zabawach, trwonieniu pieniędzy, w końcu w morfinie.

Krakowski artysta w tej podróży wreszcie „zażył morza”. Będzie wiedział, jak je namalować w omawianych, nietypowych dlań kompozycjach, potraktowanych niby szkicowo, ale z potężną dozą ekspresji. Po drodze oglądał pole bitwy, w której zginął Władysław Warneńczyk. „Wypływanie nasze w Warnie na Morze Czarne było okropne!” – zanotowała Teodora.

Jan Matejko „Utopiona w Bosforze”, 1872 rok, źródło: Zakład Narodowy im. Ossolińskich

A ładowanie się na barkę! „Jaś wisiał na jednej nodze na schodach wiszących nad morzem. Wyobraźcie sobie mój śmiertelny przestrach! On, który dla mnie i dla moich dzieci stanowi nasz świat […]. Za chwilę Jaś, pierwszy na całym okręcie, zaczyna chorować okropnym sposobem, potem młody Francuz drugi, a ja trzecia nadzwyczaj gwałtownie na Henryka i Jasia”. Oparcie w mężu, oczywiście.

Druga, większa wersja Utopionej w Bosforze, z wymiennym tytułem Hassan topi niewierną żonę, powstanie w krakowskiej pracowni Matejki po ośmiu latach od pierwszej, w okresie chronicznego już kryzysu małżeńskiego i wtedy twarz skazanej będzie miała już zdecydowanie rysy Teodory, kamienna twarz sułtana – rysy Jana, a topiącego (raczej nie eunucha) – Mariana Gorzkowskiego, sekretarza, totumfackiego, w jednej osobie ducha opiekuńczego i złego ducha mistrza Jana.

Jan Matejko „Utopiona w Bosforze (Hassan topi niewierną żonę)”, 1880 rok, źródło: Muzeum Narodowe we Wrocławiu

Źródła:

• Jan Gintel, Jan Matejko, wypisy biograficzne, Kraków 1955.
• Marek Sołtysik, Klan Matejków, Wydawnictwo Arkady, Warszawa 2019.