Zawróćmy w czasie – ćwierć wieku od tych Sarkofagów. Oto dwudziestoczteroletni doskonalił warsztat malarski w Akademii w Monachium. Było to po wstępnych, ale ważnych studiach w Warszawie – w Klasie Rysunkowej m.i. u Rafała Hadziewicza, autora powiedzenia na wyrost: „my, Pigmeje, własnej sztuki stworzyć nie możemy”, oraz w Szkole Malarstwa i Rysunku u Wojciecha Gersona (gdzie zdobył srebrny medal za rysunek, a obraz historyczny, tam namalowany, zakupiła Zachęta). Ze srebrnym medalem Akademii Monachijskiej znalazł w Krakowie – i to od razu u Jana Matejki, w którego domu zamieszkał na stancji. W klasie mistrzowskiej, prowadzonej w Szkole Sztuk Pięknych przez Matejkę, namalował Ucieczkę Maryny Mniszchówny. Psychologizm wygrał pojedynek z sensacyjnym tematem historycznym na tym płótnie o wyjątkowej ekspresji, z dwiema postaciami w centrum i z realistycznie potraktowanym pejzażem, będącym nie tłem, lecz współgraniem.

Obraz miał tak wielką siłę wyrazu, że został powtórzony przez Wyczółkowskiego w wielu wersjach. Dramatyczne dzieje Polki koronowanej na Carycę Rosji poruszały ongiś wyobraźnię Zygmunta Krasińskiego, a świeżo Lucjana Rydla jako dramaturga. Chyba nie chodziło o modny temat: bardziej martyrologia, obecna przecież także w kompozycji Alina (zabita siostra Balladyny) oraz w drugiej wersji obrazu, stworzonej już pod duchowym wpływem poznanego we Lwowie okaleczonego w powstaniu styczniowym Adama Chmielowskiego, malarza, późniejszego świętego Brata Alberta.

Tymczasem zbierał doświadczenia: te wszystkie, powszechne znane z reprodukcji Orki na Ukrainie, Rybacy, Kurhany, te niezliczone wersje Kopania buraków, obrazy, w których aż kipi od bryzgów rozorywanej ziemi i błyszczą w słońcu sieci w rybnych rzekach Dniestru, zostały namalowane przez człowieka przesiąkniętego cywilizacją zachodu, żywiołowego, tak, ale tylko w malarskim geście. Od roku 1883 do 1895 – z przerwami na Warszawę, gdzie wystawiał i skąd wysyłał prace na Międzynarodową Wystawę Sztuki w Berlinie – przebywał w Laszkach na Wołyniu w majątkach Głębockich, w Bereźnie i Białej Cerkwi u Branickich i Podhorskich, potem z Podhorskim podróżował do Moskwy, Kijowa, Krzemieńca, Poczajowa.

Gdy wrócił do Warszawy, żeby pod wpływem fascynacji sztuką japońską wyczyścić paletę z brązów i szarości i odstawiając farby olejne zmienić technikę na pastel, ze słońcem i soczystą zielenią w pamięci tworzył serię autoportretów i zaprzyjaźnił się twórczo w Józefem Pankiewiczem i Władysławem Podkowińskim, młodszymi kolegami, którzy prosto z Paryża przywieźli nad Wisłę dojrzały impresjonizm. Toż to tygiel, toż konglomerat! Wyczółkowski, sarmacka natura, nie dał się zwieść żadnej modzie. Przyjął, co najcenniejsze: partyturę gier barwnych. Machnął ręką na -izmy. „Jestem – mawiał – przeciwnikiem recepciarstwa”.

Źródła:

• Leon Wyczółkowski / Listy i wspomnienia, opracowała Maria Twarowska, Wrocław 1960.

• Franciszek Klein, Notatnik krakowski, Kraków 1965.

[Część II artykułu „Co wyczuł Wyczół” -> przeczytaj]