Aleksander Gierymski „Święto Trąbek I”, 1884 rok,
źródło: Muzeum Narodowe w Warszawie

Aleksander Gierymski „Święto Trąbek III”, 1890 rok,
źródło: Muzeum Narodowe w Krakowie

Aleksander Gierymski „Święto Trąbek II”, 1888 rok (obraz zaginiony),
źródło: Muzeum Narodowe w Warszawie

Wielokrotnie powtarzając motyw – z istotnymi zmianami topografii, z innymi grupami postaci drugoplanowych, to z mostem kolejowym, to z przystanią na Solcu, zawsze hipnotyzuje klimatem pierwszego kwadransa zapadającego zmierzchu, ową „godziną Leonarda”, ujawniającą prawdę o dziele, Gierymski, rzecz jasna, nie myślał wyłącznie o sztuce. Obraz miał amatorów i był to dodatkowy powód do malowania nie replik, lecz kolejnych, oryginalnych wersji. Zdarzały się sytuacje paradne, jak ta, gdy pewien miłośnik sztuki, odurzony siłą wyrazu Święta Trąbek, wyraził chęć zamówienia u artysty identycznej sceny, lecz „bez Żydów”. Z korespondencji wynika, że Gierymski przyjął obstalunek. Możemy się nawet domyślać, jak wyglądał ten obraz, istnieje bowiem fotografia szybkiego szkicu olejnego, w którym w z pejzażu identycznym jak w pierwszej wersji, stoi wpatrzony na tratwy i płaskodenne berlinki tylko jeden człowiek.

Dyscyplina kompozycyjna i nieodwołalnie doskonała precyzja formy to jeszcze nie wszystkie zalety składające się na arcydzieło, którym są zarówno wszystkie znane nam wersje Święta Trąbek. Potężną zaletą jest tu zarówno indywidualność w wyborze tematu, jak i nieskrępowana swoboda twórcza, nieoglądanie się na boki ani w trakcie prac koncepcyjnych, ani podczas tworzenia dzieła. Żeby nie było to takie proste: artysta, owszem, „wąchał swój czas”, miał przekonanie, że nie powinien się zasklepić w starych murach akademickich, miał ważny epizod młodopolski (i to będzie temat osobny).

Aleksander Gierymski „Szkic – Święto Trąbek”, 1884 rok,
źródło: Muzeum Narodowe w Warszawie

Aleksander Gierymski „Wnętrze bazyliki św.Marka w Wenecji”, 1899 rok,
źródło: Muzeum Narodowe w Warszawie

Ostatnim akordem nurtu luministycznego w twórczości Aleksandra Gierymskiego jest Wnętrze bazyliki św. Marka w Wenecji – płótno powstałe w roku 1899, po próbach leczenia nerwów poszarpanych dramatycznymi zdarzeniami w Krakowie, Bronowicach i w Krynicy. Ten obraz – bezwzględne w szlachetnym wyrazie arcydzieło luminizmu – płótno jakoś tam odważne w wyborze ogranego, nie da się ukryć, motywu – poraża sugestywnością. Dwie kobiety w centrum obrazu żadną miarą nie mogły być umieszczone ani pół centymetra w górę, ani dwa milimetry w bok. Absolutna precyzja. Przedwczesny, choć we właściwym momencie sporządzony testament artystyczny. W dwa lata później, po perypetiach artystycznych, uczuciowych i zmaganiach z chorobą duszy, Aleksander Gierymski w pięćdziesiątym drugim roku życia wyrwie się na zawsze z gorączki tworzenia włoskich pejzaży hiperrealistycznych z uwzględnieniem kolorystyki już nawet nie tyle impresjonistów, ile fowistów… Zmarł po ataku nerwowym. Koledzy artyści z kolonii Polskiej wystawili mu pomnik na cmentarzu Campo Verano w Rzymie. Popiersie jest dziełem Antoniego Madeyskiego (twórcy pomnika na sarkofagu św. Jadwigi Andegaweńskiej w katedrze na Wawelu). Rzeźbiarz oddał zmarłemu własne ubranie do trumny. Dziś nawet zamożnych nie stać na jego obrazy.