Krakowskim szlakiem Jana Matejki – Muzeum Czartoryskich

Niedokończony obraz wiszący w muzeum? Jest on wyjątkowy nie tylko z tego powodu.

Muzeum Książąt Czartoryskich i obraz “Polonia – rok 1863” Jana Matejki.

Po przejściu długiego jak Nil Muzeum Książąt Czartoryskich, w ostatniej sali, gdy człowiek zastanawia się, czy nie zgubił się może w śnie Indiany Jonesa, natrafia się na obraz “Polonia – rok 1863”. Można go przeoczyć wśród kolekcji pełnej cudów. Szczególnie że jego kolorystyka, wprost z błotnistej kałuży nie świeci w oczy. Warto jednak na koniec podróży po tym muzeum zebrać się w sobie i poświęcić mu trochę uwagi.

Jan Matejko (1838-1893) „Polonia – rok 1863”, źródło: Muzeum Narodowe w Krakowie

Na obrazie zobaczymy scenę rozgrywającą się w zniszczonym kościele. Jest to scena zakuwania w kajdany trzech kobiet. W tle widać wielki dokument wiszący na ścianie. Jest to Manifest Tymczasowego Rządu Narodowego z 1863 roku, ogłaszający rozpoczęcie powstania styczniowego. Wzywa on do walki z Imperium Rosyjskim wszystkich mieszkańców przedrozbiorowej Rzeczypospolitej – Polaków, Litwinów, Rusinów i Żydów. Powstanie zakończyło się klęską pokazaną na obrazie. Trzy przedstawione kobiety, jedna leżąca w lewym dolnym rogu obrazu, druga wystawia ręce do zakucia, trzecia za nią, jeszcze trochę się opiera. Są to uosobienia podległych narodów – Polaków, Litwinów i Rusinów.

Obraz ten mało przypomina inne obrazy Jana Matejki. Jest wyjątkowy pod kilkoma względami. Po pierwsze jest niedokończony. Prawdopodobnie dlatego tak bardzo różni się technicznie od innych dzieł autora. Szczegóły nie są dopracowane do perfekcji, niektóre fragmenty obrazu wyłaniają się jakby z mgły. Jest to pewien zamysł, szkic autora, który porzucił nad nim pracę. Jednak właśnie taki niedokończony, Władysław Czartoryski kupił go od Jana Matejki w 1879 roku. Mistrz pracował nad nim w 1864, więc obraz czekał piętnaście lat gdzieś w pracowni czy magazynie. 

Kolejną wyjątkowością obrazu jest wybrany temat. Tylko przy tym dziele Matejko pochylił się nad wydarzeniami jemu współczesnymi. Malował go na świeżo, w rok po powstaniu. Był wtedy jeszcze młodym, dwudziestosześcioletnim chłopakiem. Sam nie walczył czynnie w powstaniu, jednak walczyło dwóch jego braci. On sam w przebraniu węglarza, przewoził broń do obozu Langiewicza. Przekazał także znaczną sumę 500 złotych reńskich na uzbrojenie jednego z oddziałów powstańczych.

Odwiedzając Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie, warto zachować trochę sił na podziwianie dzieł w ostatniej sali, zwanej polską. To właśnie tam na co dzień wisi wyjątkowy obraz Jana Matejki, “Polonia – rok 1863”. Oglądając go, można poczuć rozpacz młodego artysty nad klęską powstania.