Ceramika z krakowskich Dębnik

Początki słynnej dębnickiej fabryki wyrobów ceramicznych mieszczącej się przy ulicy Barskiej 12 w Krakowie sięgają 1889 roku, kiedy to budowniczy Józef Niedźwiecki i architekt Józef Pokutyński zawiązali spółkę do produkcji dachówek i kafli, rejestrując przedsiębiorstwo pod nazwą „Fabryka Pieców Kaflowych w Dębnikach pod Krakowem Józef Niedźwiecki, Józef Pokutyński”, nazwy zmienionej wkrótce, bo już w 1890 roku, na „Fabryka Pieców Kaflowych w Dębnikach pod Krakowem Józefa Niedźwieckiego i Spółki”. W roku 1894 ze spółki wystąpił Józef Pokutyński, a dołączyli: Beata z Matejków Kirchmayerowa (córka mistrza Jana Matejki) i jej szwagier Adam Kirchmayer. Po śmierci Niedźwieckiego w 1898 roku Kirchmayerowie wykupili udziały od spadkobierców. Córka Matejki mieszkała już wówczas w Dębnikach, w willi bezpośrednio sąsiadującej z fabryką. Firma działała nadal, a w dodatku zgodzono się na pozostawienie dotychczasowej nazwy (J. Niedźwiecki i Ska), tak też sygnowane były wyroby z podkrakowskich wówczas Dębnik. I chociaż podstawowy obszar działania fabryki Niedźwieckiego stanowiła produkcja pieców kaflowych, to sławę przedsiębiorstwa ugruntowały właśnie wyroby ceramiczne o wysokim poziomie artystycznym wytwarzane tam w początkach XX stulecia.

Sygnatura fabryki Niedźwieckiego na plakiecie pamiątkowej, 1900 rok, źródło: Desa Kraków

Rozwój dębnickiej fabryki związany był z artystami zrzeszonymi w Towarzystwie Polska Sztuka Stosowana, którzy na rodzimym gruncie realizowali zasadę równości sztuk pięknych i użytkowych oraz wzorem angielskiego ruchu Arts&Crafts oraz Warsztatów Wiedeńskich dążyli do odrodzenia rzemiosła artystycznego. Dział ceramiki w dębnickiej fabryce powstał z inicjatywy Adama Kirchmayera zaprzyjaźnionego z Jerzym Warchałowskim, współzałożycielem i teoretykiem Towarzystwa Polska Sztuka Stosowana. W 1902 roku kierownikiem artystycznym wytwórni majoliki został Jan Szczepkowski (1878-1964), a do grona artystów współpracujących z zakładem ceramicznym należeli: Konstanty Laszczka (1865-1956), wówczas już profesor krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, a także Karol Brudzewski (1868-1935), Tadeusz Błotnicki (1858-1928) i Stefan Matejko (1871-1935), bratanek mistrza Jana; projekty opracowywali również studenci krakowskiej uczelni.

Do najbardziej znanych wyrobów fabryki dębnickiej należą wczesne realizacje zaprojektowane i wykonane przez Konstantego Laszczkę, jak pierwsze wazy koliste o reliefowych zdobieniach oraz przedstawienia animalistyczne. W 1903 roku powstała waza z postaciami dzieci i małych satyrów bawiących się z kozłami. Miała ona barwę naturalnego, kremowego fajansu, zaś jej ciemnoszafirowa replika – pojawiająca się od czasu do czasu na rynku antykwarycznym – pochodzi z 1924 roku i wypalana była już w zakładach w Skawinie. W 1904 roku Laszczka opracował dwa realistyczne studia z natury Capek i Sowa oraz serię wazonów z dekoracją rzeźbiarską, w tym wazon w formie krateru z rzeźbami figuralnymi przedstawiającymi „wodnika” i „wodnicę tulącą dziecko”. Postać wodnika nawiązywała do koncepcji dużej rzeźby Laszczki Wodnik-Demon, w której widoczne były wpływy twórczości Augusta Rodina.

Z dębnicką wytwórnią fajansu związany był przez lata uczeń Konstantego Laszczki, rzeźbiarz Jan Szczepkowski. Dla zakładów Niedźwieckiego projektował różne wyroby ceramiczne, by wymienić choćby słynny wazon z motywem tanecznego kręgu, wpisujący się w nurt sztuki przełomu wieków, czy też zrealizowany według własnego projektu serwis inspirowanego „stylem zakopiańskim” i rysunkami Stanisława Witkiewicza. Jako dyrektor artystyczny działu majoliki dbał o wysoką jakość materiałów służących do produkcji ceramiki. „Fabryka produkowała fajans tzw. delikatny z białej glinki, sprowadzanej z Czech. Uzyskiwano z niej dobry, cienkościenny materiał do odlewu o lekkim zabarwieniu kremowym. Dekorację malarską kładziono bezpośrednio na wypalonym czerepie, po czym szkliwiono bezbarwnym szkliwem. Malatury, o motywach zazwyczaj roślinnych, wykonywano w ustalonej gamie barwnej różowozielonej z dodatkiem czerni bądź brunatnoliliowej. Rzadziej stosowano kobalt ciemny bądź dyskretną dekorację szarobiałą. Wypracowano też własną dekorację kolorystyczną z barwnych szkliw spływających (flammé), kobaltowe (bleu indigo) oraz szkliwa oparte na tlenkach miedzi wypalanych redukcyjnie, uzyskując na tej drodze szkliwa barwne w kolorze różowym i zielonym. Technikę majolikową stosowano do wykonania płyt architektonicznych K. Laszczki, utrzymywanych w duchu renesansowych majolik włoskich. Wypracowano też masę terakotową czerwoną i szarą, którą wprowadzono do produkcji.” [cyt. za: Bolesława Kołodziejowa, Ceramika krakowska I poł. XX w., Rocznik Muzeum Mazowieckiego w Płocku, 1991, nr 14]

W fabryce Niedźwieckiego produkowana była ceramika użytkowa i dekoracyjna. Znak firmowy dębnickiej wytwórni nosiły serwisy, talerze, patery, wazony, lichtarze, a także figurki i medaliony z wizerunkami królów i bohaterów narodowych.

Wyroby majolikowe produkowane w fabryce Niedźwieckiego spotykały się z dużym uznaniem na wystawach krajowych i zagranicznych, zdecydowanie wyróżniając się  wysokim poziomem artystycznym na tle wyrobów innych zakładów ceramicznych. Fabryka dębnicka była zjawiskiem awangardowym na tle innych, w których ze względów ekonomicznych nie zatrudniano artystów i w których sprowadzano tańsze wzory z zagranicy i produkowano je seryjnie. [cyt. za: Janusz Tadeusz Nowak, Wokół Rynku Dębnickiego, Seria Wydawnicza Muzeum Historycznego Miasta Krakowa, Kraków 2016]

Fajanse z Dębnik sprzedawane były z sukcesem na terenie Galicji, na kiermaszach ludowych, na bazarach i w sklepach. Od 1904 roku oferowane były również do sprzedaży w Wiedniu w Bazarze Wyrobów Galicyjskich. Ponadto zaprezentowano je na Wystawie Nowożytnych Tkanin i Wyrobów Ceramicznych w Krakowie. Ekspozycję, zorganizowaną staraniem krakowskiego Muzeum Narodowego, Muzeum Przemysłowego i Towarzystwa Polska Sztuka Stosowana, pokazano latem 1905 roku w Pałacyku hr. Hutten-Czapskich  (obecnie oddział MN w Krakowie). Pomimo odnoszonych sukcesów, wysokie koszty produkcji majoliki spowodowały zamknięcie w 1910 roku działu ceramiki artystycznej. W fabryce na Dębnikach wytwarzano jeszcze piece i kafle do 1919 roku, kiedy to zakład został ostatecznie zlikwidowany.

Willa Kirchmayerów przy ulicy Powroźniczej, obecnie siedziba główna Biblioteki Kraków, w tle widoczna zabudowa dawnej fabryki Niedźwieckiego, źródło: krakow.pl

Źródła:

• Bolesława Kołodziejowa, Fabryka fajansów J. Niedźwiecki i Ska w Dębnikach pod Krakowem (1900-1910), „Rocznik Muzeum Mazowieckiego w Płocku”, 1973, nr 4

• Janusz Tadeusz Nowak, Wokół Rynku Dębnickiego, Seria Wydawnicza Muzeum Historycznego Miasta Krakowa, Kraków 2016

• Zofia Weiss, Katarzyna Łomnicka, Konstanty Laszczka, Wyd. ASP, Kraków 2017