Malarze leżajscy – rodzina Stankiewiczów

W niniejszym opracowaniu zaprezentuję najprawdopodobniej jedyny znany, sygnowany i datowany obraz leżajskiego malarza Michała Stankiewicza. Przybliżę historię rodu Stankiewiczów – malarzy leżajskich oraz omówię specyfikę przedstawień Matki Bożej Saletyńskiej na podstawie obrazu autorstwa Michała Stankiewicza z 1898 roku.

Malarze leżajscy

Cudowny obraz Matki Bożej Leżajskiej został namalowany pod koniec XVI wieku. W kolejnych latach obraz ten, uznany za cudami słynący, przyciągał do leżajskiego sanktuarium rzesze pielgrzymów. Apogeum popularności miało miejsce w 1752 roku, kiedy obraz został ukoronowany koronami papieża Benedykta XIV. Zarówno koronacja, jak i obchodzona 100 lat później rocznica przyczyniły się do popularyzacji leżajskiego sanktuarium, a w konsekwencji do zapotrzebowania na dewocjonalia (obrazki, drzeworyty, obrazy olejne do domów i kapliczek). Spowodowało to pojawienie się malarzy, którzy odpowiadali swoją twórczością na potrzeby pielgrzymów. W XIX wieku można już mówić o oddzielnym ośrodku malarstwa religijnego jakim stał się Leżajsk. Profesja ta przekazywana była zwykle w obrębie rodziny, stąd mamy mieszczańskie rodziny malarzy leżajskich. Warto wymienić tu rodzinę Chodzińskich (Szymon, Zachariasz, Karol), rodzinę Bąkowskich (Władysław i Tomasz zwany też Bąkiem) czy też omawianą w niniejszym opracowaniu rodzinę Stankiewiczów.

Chronologicznie najstarszym z rodu Stankiewiczów był Jakub Stankiewicz, malarz i garncarz. Jest on autorem obrazu Matki Boskiej Leżajskiej w kapliczce w Giedlarowej oraz w kapliczce w Hucisku. Na rok 1838 datowany jest jego obraz Matki Boskiej Leżajskiej w kapliczce w Woli Zarczyckiej. Najbardziej znanym malarzem z rodziny Stankiewiczów był Franciszek Ksawery (syn Jakuba) występujący również jako Xawery (Xawer). Żył w latach 1825-1878 i zasłynął jako bardzo sprawny drzeworytnik podpisujący się na niektórych drzeworytach „K.S.”. O działalności drzeworytniczej Franciszka Ksawerego można przeczytać więcej na stronach Muzeum Etnograficznego w Krakowie [1]. Był on również zdolnym malarzem, którego spuściznę stanowią feretrony w kościele w Giedlarowej oraz obrazy w kapliczce w Rakszawie. Z kapliczki w Bikówce pochodzi obraz Matki Bożej Saletyńskiej datowany na 1864 rok jego autorstwa. Wiemy również, że malował on inne wizerunki Matki Boskiej Saletyńskiej, Różańcowej i oczywiście Leżajskiej. Na niektórych obrazach podpisywał się monogramem „M.L” („Malarz Leżajski”) [2].

Na końcu pozostał nam najmłodszy z rodu: Michał Stankiewicz, prawdopodobnie syn Franciszka. W przeciwieństwie do pozostałych wymienionych malarzy, o Michale nie mamy żadnych informacji, nie są również znane prace tego leżajskiego artysty. Z tym większą przyjemnością możemy zaprezentować dziś prawdopodobnie jedyny znany i sygnowany obraz Michała Stankiewicza namalowany w 1898 roku. Fakt sygnowania i datowania obrazu jest unikalny. Analiza stylistyczna prezentowanego obrazu Michała Stankiewicza może posłużyć do odnalezienia lub przypisania do tego autora innych obrazów w zbiorach muzealnych lub prywatnych kolekcjach.

Kult Matki Boskiej Saletyńskiej w Polsce w XIX wieku

Aby zrozumieć symbolikę prezentowanego obrazu musimy poznać historię objawienia Matki Bożej w La Salette. Jest to historycznie piąte, najstarsze oficjalnie uznawane przez Kościół katolicki Objawienie Maryjne. Miało ono miejsce we francuskich Alpach w 1846 roku. Pierwsze wiadomości o objawieniu się Matki Bożej w alpejskim La Salette z 1846 roku dotarły do Polski dość wcześnie. Już w 1847 roku w Opolu ukazała się drukiem broszurka pt. Historia cudownego zjawienia się Najświętszej Maryi Panny dwom pastuszkom na górze La Salette we Francji dnia 19 IX 1846, pióra ks. Jana Laxy. W kolejnych latach broszurka była wydawana w Bochni, Sanoku, Wilnie i Warszawie. W tym okresie pojawiają się również pierwsze ludowe obrazy objawienia z La Salette. Najstarszy znany obraz pochodzi z roku 1849 z Czańca koło Kęt [3]. Obrazy są malowane według jednego wzorca ukazując Matkę Bożą z La Salette w trzech fazach objawienia. W prawym, dolnym rogu płacząca i siedząca na skale Matka Boża objawia się śpiącym pastuszkom. Obok płynie strumyk, a ze skały, na której siedzi Matka Boża tryska źródełko. Centralna postać Matki Bożej symbolizuje samo orędzie przekazane ludziom. Zgodnie z treścią objawienia Matce Bożej przez cały czas orędzia płyną łzy. Na Jej piersi widnieje krucyfiks z przyczepionymi do boków: młotkiem i obcęgami. Z kolei lewy, górny róg obrazu to przedstawienie zniknięcia Matki Bożej w świetlistym obłoku w towarzystwie modlących się do Niej pastuszków. Obrazy ludowe Matki Bożej Saletyńskiej występują jedynie na terenie Polski południowej, a najliczniej w Galicji, dotkniętej w tym czasie klęską głodu. W latach 1844-1846 w Galicji panował wyjątkowy nieurodzaj, powodujący klęskę głodu, początek 1846 roku to tak zwana „rabacja galicyjska”. Kolejny rok 1847 to największa epidemia cholery w Galicji, powracająca w kolejnych falach, aż do 1873. Nic dziwnego, że wieści przychodzące z Francji o zapowiedzianej przez Matkę Bożą klęsce głodu znalazły tak żywy oddźwięk na terenie południowej Polski.

Tym co wyróżnia polskie obrazy saletyńskie spośród innych obrazów, jest fakt, że jako jedyne nie powstały na podstawie kopiowania istniejącego wzorca, ale wzorzec ten powstał samoistnie w wyniku plastycznej interpretacji treści objawienia. Co ciekawe, powstał tylko ten jeden wzorzec powielany później na licznych obrazach. Na jakiej podstawie możemy datować obrazy saletyńskie? Pewną wskazówką może być fakt, że na wielu innych obrazach saletyńskich giną istotne szczegóły objawienia. Przypatrzmy się dwóm obrazom Matki Bożej Saletyńskiej, a następnie porównajmy go z obrazem Michała Stankiewicza z 1898 roku.

Na prezentowanych obrazach wyraźnie widać, nie wnikając w umiejętności malarskie, wszystkie istotne szczegóły objawienia: łzy Matki Bożej (obraz z prawej strony), strumyk z tryskającym źródełkiem w prawym dolnym rogu obrazu, krucyfiks z młotkiem i obcęgami.

Matka Boska Saletyńska – Michała Stankiewicza z 1898 roku

A teraz przeanalizujmy obraz Michała Stankiewicza zaprezentowany w całości na początku tego tekstu. Obraz jest podpisany: „Cudowne Obwjawienie N.M.P. w gminie Salette. w R 1740 Francyi.” i dalej w prawym dolnym rogu: „M. Stankiewicz 1898”.

Pierwszym dostrzegalnym błędem jest niepoprawna data objawienia. Ma to najprawdopodobniej związek z kopiowaniem wzorca, na którym data była nieczytelna. Zamiast „1740” powinno być „1846”. Ostatnia cyfra być może jest efektem „wytarcia” szóstki tak, że przypomina ona obecnie „0”. W przypadku klasycznych obrazów pomyłka w dacie czy sygnaturze wzbudza od razu podejrzenia co do autentyczności dzieła. W przypadku malarstwa cechowego i ludowego może być dokładnie odwrotnie. Błędy kopiowania wzorca wprowadzają kolejne, niezamierzone pomyłki, co świadczy akurat o autentyczności pracy. Wróćmy jednak do samego obrazu. Spośród posiadanych przeze mnie obrazów saletyńskich jest on malowany najstaranniej i najdokładniej. Niestety ponad 50 lat od objawienia, w sytuacji kiedy malarze nie mieli dostępu do oryginalnego tekstu objawienia, kolejne kopie „gubią” pozornie nieistotne szczegóły (pamiętajmy, że księża misjonarze saletyni pojawiają się w Polsce dopiero w 1902 roku) [4]. I tak zamiast tryskającego źródełka, Stankiewicz maluje krowę pijącą wodę ze strumyka. Matka Boża nie ma łez w żadnej z faz objawienia. Zniknęły również symbole młotka i obcęgów przyczepione do krucyfiksu, wymieniane w treści objawienia. Sam zaś masywny krucyfiks zawieszony na szyi Matki Boskiej zastąpiony został ozdobnym małym krzyżykiem. Dodatkowo jest to jedyny znany obraz saletyński, w którym Matka Boża patrzy w lewą stronę. Być może jest to wynik lustrzanego kopiowania obrazu ojca lub dziadka.

Prezentowany obraz Michała Stankiewicza burzy przyjętą przez badaczy tezę, jakoby ludowy kult saletyński pomału wygasał pod koniec lat 80. XIX wieku. Do tej pory literatura podaje jako najmłodszy obraz saletyński – obraz z okolic Kęt z datą 1894 wyrytą na ramie. Obraz Stankiewicza z 1898 roku pokazuje, że na przełomie wieków nadal musiało być zapotrzebowanie na obrazy saletyńskie. Do tej pory byłem również przekonany, że wraz z upływem czasu na obrazach saletyńskich giną istotne szczegóły ale również spada poziom artystyczny. Powyższy obraz przeczy tej tezie. Jest to bez wątpienia jeden z najstaranniej wykonanych obrazów z wizerunkiem Matki Bożej z La Salette. Świadczą o tym świetnie namalowane pod względem anatomicznym krowy czy szczegółowo oddane postacie pastuszków. Michał Stankiewicz miał najprawdopodobniej dostęp do obrazów, szablonów i wzorców Franciszka Ksawerego. Nie zmienia to faktu, że korzystając z rodzinnych doświadczeń, obrazy najmłodszego ze Stankiewiczów – Michała, są bardzo starannie wykonane i posiadają swój unikalny styl.

Podsumowując obraz Matki Bożej Saletyńskiej autorstwa Michała Stankiewicza rzuca nowe światło na żywotność ludowego kultu objawienia z La Salette na ziemiach polskich w XIX wieku. Datowanie i sygnowanie obrazu oraz analiza stylistyczna umożliwia przypisanie autorstwa Michała Stankiewicza innym anonimowym obrazom, które są w muzeach etnograficznych lub prywatnych kolekcjach.

Przypisy:

[1] Strona internetowa Muzeum Etnograficznego w Krakowie
[2] Aleksandra Jacher-Tyszkowa, Drzeworyty leżajskie i ich rodowód / Polska Sztuka Ludowa – Konteksty, 1987, t.41, z.1-4
[3] Ks. dr Józef Mituś MS, Ludowy kult Matki Bożej Saletyńskiej w Polsce w XIX wieku.
[4] Ks. Piotr Jamioł: Saletyni w Polsce. Kraków, Wydawnictwo „La Salette”, 2004