1. Grafika

Pierwszy punkt może wydawać się oczywisty, ale może też przysparzać nieco kłopotu – wielokrotnie zdarzało mi się usłyszeć określanie mianem „grafik” rysunków, szkiców czy zwykłych printów. Wynika to ze zbieżności nazewnictwa – my, mówiąc o „grafice”, będziemy mieli na myśli technikę artystyczną, a nie, jak w potocznym języku bywa to określane, każdy, fizyczny przejaw dekoracji wizualnej zawartej na płaszczyźnie papieru. Grafika warsztatowa jest techniką powtarzalną, co oznacza, że z jednej matrycy możemy otrzymać większą ilość odbitek.Rodzaje grafik dzielimy na trzy grupy ze względu na rodzaj opracowania matrycy – są to techniki druku wklęsłego (np. miedzioryt, akwaforta, akwatinta, sucha igła, miękki werniks), wypukłego (np. drzeworyt, kamienioryt, linoryt) oraz płaskiego (np. litografia, cynkografia, monotypia). Artysta-grafik bywa często bardziej rzeźbiarzem czy rytownikiem niż malarzem, a efektem jego pracy jest matryca graficzna.

2. Matryca

Tak jak zostało napisane powyżej, grafiki mogą powstawać w wielu egzemplarzach dzięki matrycy, która jest nośnikiem oryginalnego wizerunku dzieła sztuki. Matryce różnią się materiałem i sposobem opracowania w zależności od konkretnej techniki. Dla drzeworytu jest to klocek z twardego drewna, dla miedziorytu płyta miedziana, dla litografii specjalny wapienny kamień litograficzny, dla linorytu – linoleum, a dla rzadkiej techniki fuoroforty będzie to szyba. Na matrycy artysta tworzy wizerunek w odbiciu lustrzanym, który po odbiciu na papierze lub innym podłożu będzie miał swój ostateczny wygląd. Mimo, że finalnym dziełem w przypadku grafiki jest odbitka, matryce też bywają pokazywane na wystawach muzealnych. Wizerunek na matrycy powstaje przy użyciu narzędzi, dla technik druku wklęsłego i wypukłego będą to różnego rodzaju rylce i dłuta, dla druku płaskiego, kredki, farby czy piórka. Płyty metalowe w niektórych technikach druku wklęsłego i płaskiego są później wytrawiane kwasem.

3. Odbitka

To otrzymane za pomocą matrycy dzieło sztuki odciśnięte najczęściej na papierze, ale może być także na bibule, tekturze, płótnie. Do obijania grafiki używa się specjalnych tuszy i farb graficznych. W większości przypadków odbitka jest jednokolorowa (najczęściej o czarnej barwie, ale zdarzają się również czerwone i gradientowe), wtedy grafika jest odbijana tylko z jednej matrycy. Aby uzyskać wielokolorową odbitkę, każdy kolor musi być nakładany oddzielnie z osobnej matrycy – w ten sposób wykonywane były np. japońskie drzeworyty, a tę samą technikę w polskiej sztuce stosował m.in. Władysław Bielecki, Aleksander Laszenko i Adam Bunsch. Ilość odbitek wykonanych z jednej matrycy różni się w zależności od techniki – klocki drzeworytnicze zazwyczaj szybciej się zużywają i pozwalają na odbicie maksymalnie 100-150 grafik, a kolejne odbitki mogą być znacznie słabszej jakości. W przypadku technik metalowych płytę po serii odbitek można poprawić, co będzie skutkowało drobnymi zmianami w kolejnej partii odbitek. Często artyści po wykonaniu pożądanej ilości egzemplarzy niszczą matrycę, żeby zachować unikatowość serii – tę praktykę stosował Leon Wyczółkowski, który zwykle swoje litografie wykonywał w małych ilościach odbitek (od kilku do 20-30), a następnie kamienie litograficzne szlifował, tak że mogły mu posłużyć do wykonania kolejnej grafiki.

Matryce dla poszczególnych kolorów cynkorytu oraz finalna grafika autorstwa Zofii Stryjeńskiej „Mikołaj Kopernik”, po 1920 roku, źródło: Muzeum Narodowe w Krakowie (matryce) / Biblioteka Uniwersytecka UMK

4. Seria i numer

Tak jak wspomniałam wcześniej, jedna matryca daje możliwość odbicia wielu egzemplarzy grafik. Każda grafika odbita w oficjalnym nakładzie powinna być numerowana i opisana. Im niższy numer odbitki tym praca jest lepszej jakości, a tym samym ma większą wartość zarówno kolekcjonerską jak i handlową. Numer powinien być zapisany ołówkiem poniżej kompozycji jako oznaczenie kolejnego egzemplarza z całego nakładu, np. 25/100, XVI/CL. Istnieją także odbitki autorskie, często nienumerowane, a jedynie oznaczone „E/A” lub „Epreuve d’Artiste”, stanowiące niewielką ilość egzemplarzy przeznaczoną na użytek samego twórcy. W przypadku, kiedy artysta decyduje się wykonać kolejną serię odbitek z płyty, która wymagała poprawienia, powinien ten fakt oznaczyć albo w opisie grafiki albo wykonać oznaczenie na samej płycie. Każda następna seria odbitek wykonanych z tej samej matrycy jest określana jako tzw. stan, czyli pierwsza edycja to stan pierwszy, później stan drugi itd. Rembrandt, którego dorobek graficzny jest niesamowicie bogaty, kolejne stany oznaczał np. kropkami w rogu matrycy, dzięki temu łatwo można rozpoznać, z którym stanem mamy do czynienia. Należy też pamiętać, że edycje grafik z oryginalnych matryc były także odbijane już po śmierci artysty – i tu także świetnym przykładem jest twórczość Rembrandta, którego grafiki drukowane były jeszcze na początku XX wieku, często osiągając nawet do ośmiu stanów (oczywiście najbardziej cenione są grafiki odbite za życia artysty).

5. Sygnatura

Artysta często umieszcza sygnaturę na matrycy graficznej, zwykle w postaci uproszczonego monogramu. Prawdziwym „uwiarygodnieniem” odbitki jest jednak autorska sygnatura występująca poniżej kompozycji, najczęściej pisana ołówkiem. Grafiki sygnowane odręcznie przez artystę to te o największej wartości dla kolekcjonerów, a tym samym osiągające najwyższe ceny na rynku sztuki. Przy sygnaturze, zarówno tej występującej na płycie jak i poniżej kompozycji możemy napotkać skróty i oznaczenia, np. „f”, lub „fec” od „fecit”, czyli wykonał; „del.” lub „delin.” od słowa „delineavit”, czyli narysował; „imp.” od „impressit”, czyli wydrukował/odbił, co oznacza, że odbitka została wykonana przez samego autora; wspomniany wcześniej skrót „E/A” lub „e.a”, czyli „Epreuve d’artiste”, oznaczający odbitkę autorską; „H/C” lub „hc”, czyli „hors de commerce”, co oznacza odbitkę zastrzeżoną np. dla wydawcy, często nie na sprzedaż.

Sygnatura Józefa Pieniążka na płycie oraz odręczna, wykonana ołówkiem poniżej kompozycji, źródło: Salon Dzieł Sztuki Connaisseur

6. Odbitka próbna

Rytowanie matrycy graficznej to trudne zadanie, nie dość, że obraz należy zaplanować w lustrzanym odbiciu to jeszcze (w przypadku technik druku wypukłego) pracujemy na negatywie. Nic więc dziwnego, że artysta w miarę postępów w rytowaniu tworzy próbne odbitki, pokazujące mu przyszły efekt i elementy wymagające dalszej pracy. Takie próbne odbitki są doskonałym materiałem pokazującym sposób i technikę pracy danego artysty, a co za tym idzie są wysoko cenione przez znawców i kolekcjonerów, choć mogłoby się wydawać, że niedokończona, niepełna praca nie niesie wartości odbitki finalnej.

7. Monotypia

Dyskusja o monotypię trwa już od bardzo dawna – czy zaliczać ją do technik graficznych czy jednak malarskich? Z jednej strony do graficznych, bo monotypia powstaje przez odciśnięcie matrycy (metalowej lub szklanej płyty) pomalowanej farbą, z drugiej strony jednak, monotypia pozwala na wykonanie tylko jednej odbitki, co niejako wyklucza jej przynależność do technik graficznych. Nie zmienia to faktu, że jest to technika wykorzystywana zarówno w sztuce przedwojennej (stosowali ją np. Wojciech Weiss, Gustaw Gwozdecki i Feliks Jabłczyński), a szybko rozpopularyzowana w okresie powojennym (chętnie uprawiana przez członków II Grupy Krakowskiej – Marię Jaremę, Jonasza Sterna, Janinę Kraupę-Świderską). Monotypia bywa nazywana techniką przypadku, pozwala na różnorodne eksperymenty i uzyskanie zaskakujących rezultatów, np. poprzez zmianę ilości użytej na matrycy farby, drapanie lub rozmazywanie farby czy odbijanie na mokrym papierze.