Firma portretowa S. I. Witkiewicz

Nie jest to przyjemność duża
Cały dzień malować stróża
I za taki marny zysk
Zgłębiać taki głupi pysk

Czytając ten krótki wiersz, można niewątpliwie odnieść wrażenie, iż podmiot liryczny, nie posiada satysfakcji z podejmowanego działania. Należałoby zatem zapytać, dlaczego to działanie podejmuje? Okazuje się, że dzieła sztuki – podobnie jak piosenki – bywają tworzone także dla pieniędzy…

Autoportret fotograficzny Stanisława Ignacego Witkiewicza,
źródło: desa.pl

Początki Firmy

Wiersz ten napisał Stanisław Ignacy Witkiewicz w 1925 roku, kiedy postanowił porzucić malarstwo olejne jako sztukę „czystą”, po to aby poświęcić się jedynie twórczości portretowej. Gatunek ten traktował z lekceważeniem, jako sztukę użytkową. Dlaczego zatem zdecydował zrezygnować z Czystej Formy na rzecz portretu, który służył – według Artysty – jedynie jako dekoracja? Witkiewicz rozważał także malowanie naturalistycznych pejzaży, oczywiście na sprzedaż. Kłopoty finansowe miał rzeczywiście ogromne – pensjonat prowadzony przez matkę nie przynosił dochodów, żadne z nich nie miało innych środków utrzymania. Płótno i farby były kosztowne, a malowane przy ich użyciu obrazy nie znajdowały nabywców.

Artysta zdawał sobie jednak sprawę, iż posiada talent do tworzenia portretów, a to właśnie one mogłyby przynieść upragniony zysk. Co więcej, farby zamienić mógł na tańszy i szybszy sposób – tworząc przy pomocy pasteli. Postanowił zatem założyć jednoosobową „Firmę Portretową S.I. Witkiewicz”. Nim do tego doszło, artysta sporządził dość nietypowy regulamin, którego motto brzmiało: „Klient musi być zadowolony. Nieporozumienia wykluczone”. W 1925 roku razem z Tymonem Niesiołowskim zorganizował wystawę Firmy w warszawskim Salonie Garlińskiego. W katalogu przygotowanym do tej wystawy Regulamin po raz pierwszy ukazał się drukiem. Tam również Witkiewicz podał swój zakopiański adres, chcąc zareklamować swoją działalność. Firma posiadała też wizytówkę, na której znajdował się adres Jadwigi Witkiewiczowej (Bracka 23) i numer telefonu z prośbą, aby „telefonować od 9 do 10 rano”.

Autoportret Stanisława Ignacego Witkiewicza z 1913 roku,
źródło: Muzeum Narodowe w Warszawie

Regulamin Firmy portretowej

Według regulaminu osoba portretowana musiała dostosować się do poszczególnych paragrafów. Na przykład w paragrafie pierwszym widniała następująca uwaga: „Zależnie od stanu firmy i trudności twarzy portret może być wykonany w jedno, dwa, trzy do pięciu posiedzeń. Przy dużych portretach z rękami lub w całej figurze liczba posiedzeń może dojść i do dwudziestu. Ilość posiedzeń nie przesądza o dobroci wytworu”. W paragrafie dziewiątym można przeczytać: „Firma podejmuje się wykonania portretów poza lokalem firmowym jedynie w wypadkach wyjątkowych (choroba, podeszły wiek itp.), przy czym zagwarantowana musi być firmie skrytka, w której można by pod kluczem przechowywać nieukończony portret”. Enigmatyczna wydaje się być owa skrytka, jednakże zapoznając się z paragrafem szóstym, mówiącym o tym, iż „portret nie może być oglądany aż do ukończenia” – wszystko zaczyna być jasne. Najbardziej uroczy wydaje się być fakt, iż artysta nazywa siebie „firmą”, co szczególnie rozbawia w paragrafie dziesiątym: „Klienci są zobowiązani zjawić się punktualnie na seanse, gdyż czekanie źle wpływa na nastrój firmy i może źle wpłynąć na wykonanie utworu”.

Regulamin wskazywał również na sytuację, w której klient nie zechciałby przyjąć portretu, co oczywiście mógł zrobić, jednakże nie wolno mu było podawać przyczyny. Natomiast, jeśli chciał zabrać go ze sobą – musiał zapłacić ustaloną w cenniku sumę, pamiętając jednakże o tym, iż obnażone ramiona kobiet i każda narysowana ręka kosztowały 1/3 ceny portretu!

Portrety podwójne

Ciekawym zestawieniem dwóch typów jest dzieło z 1927 roku o tytule „Fałsz kobiety”. Na pierwszym planie Witkiewicz przedstawił podobiznę Maryli Grossmanowej w „wylizanym” typie A, natomiast na kolejnym planie widnieje podobizna samego artysty, będącego w trakcie seansu portretowego. Widz może ujrzeć tworzone na papierze dzieło a nawet dostrzec, iż „portret w portrecie” jest wykonywany w typie D. Można zatem przypuszczać, iż to podwójna podobizna tej samej modelki. Trudno jednak wyczuć, która wersja jest tą prawdziwą – jednak czy tak dostojna i elegancka kobieta, spoczywająca na materiałach, niczym mitologiczna Wenus, mogłaby kryć w sobie złośliwą bestię o zdeformowanej twarzy? Wiadomo, że Witkiewicz nie był zadowolony z powodu tego zlecenia. Zamożna klientka oczekiwała zapewne jedynie portretu w typie A, tymczasem artysta na rysowanym portrecie ukazuje kobietę – potwora. Zabawne, że nawet kot, leżący u jej stóp patrzy na nią złowieszczo, jak gdyby trzymał stronę Witkacego. A może modelka zdenerwowała czymś Witkiewicza, być może nie dostosowując się do Regulaminu Firmy? Niestety, pewnie nigdy się tego nie dowiemy.

„Fałsz kobiety” – Autoportret Stanisława Ignacego Witkiewicza z portretem Maryli Grossmanowej,
źródło: Muzeum Narodowe w Warszawie

W Regulaminie istniało wiele wariantów ikonograficznych, na przykład portret kobiecy Alcoforado (nazwa pochodzi od nazwiska XVII wiecznej zakonnicy, Mariany Alcoforado, która pisywała namiętne listy do ukochanego) z odchyloną do tyłu głową i przymkniętymi oczami, czy też typ portretów „podstawkowych”, gdzie głowa lub popiersie modela znajdowało się na postumencie. Tutaj również możliwe było połączenie dwóch typów. W ten sposób powstał portret Marii Nawrockiej z 1929 roku.

Witkiewicz tworzył także portrety podwójne. Za przykład podać można portret Haliny Judt i Michała Choromańskiego z 1930 roku, gdzie twarze postaci zdają się zlewać w jedną całość, czy też portret Heleny i Jana Gadomskiego z 1939 roku w typie A.

Autorskie oznaczenia

Oprócz sygnatury, informacji o typie rysunku, czy daty na portretach można zauważyć niekiedy tajemnicze napisy. Na przykład „empedete” oznaczało, że artysta tworząc obraz wypił trochę herbaty (poprawna wersja francuska brzmi: „en peu de thé”). Jeśli był pod wpływem piwa – pisał – „pyfko”. Jeżeli artysta tworząc portret zachowywał natomiast wstrzemięźliwość od alkoholu zaznaczał to literą „N+”, a jeśli powstrzymywał się od sięgnięcia po papierosy – pisał „NP”. „Z.z” to skrót oznaczający – zamiast zgwałcenia, „p.p.c” – prawie po ciemku. Jeśli na portrecie znajduje się ciąg liter „FBZ” oznacza to, że Witkacy używał fajki bez zaciągnięcia – „FZZ” oznaczało natomiast fajkę z zaciągnięciem.

A Ty (gdyby oczywiście Witkacy pozwoliłby Ci decydować) w jakim typie zechciałbyś uwiecznić swoją podobiznę, Czytelniku?